AİLE PSİKOLOJİSİ VE EĞİTİMİ

Aynı yaşta ya da gelişim, olgunluk düzeyinde olan; benzer geçmiş, değer, yaşantı, yaşam tarzı ve sosyal bağlamı paylaşan kişiler arasında karşılıklılık ve devamlılık gösteren etkileşimlerin bütününe akranlık ilişkileri adı verilir.

Çocuğun ya da gencin toplumsallaşmasını sağlar. Bireye çeşitli öğrenme fırsat ve faaliyetleri hazırlar. Önemli bilgi kaynağıdır.

Akran grubunda birey rahat bir ortam bulur. Ailesinden uzakta rahat konuşur, ra- hat hareket eder. Evde yapamadığı uğraşları grupta yapar.

Akran grubunda cinsel roller öğrenilir.

İşbirliği ve takım ruhunu öğrenir, akran grubunda gelişir.

Akranlar çocukların kendi kişiliklerini geliştirmelerine yardımcı olur.

Bilişsel ve empati yetenekleri gelişir, işbirliği ve rekabet içeren etkinliklere katılmayı öğrenirler.

Bu evrede amaç topluca organize olarak belirli bir sonuca varmaktır. Bu amaca ulaşmak üzere çocuklar aralarında örgütlenirler. Örneğin yarışma amaçlı oyun. Bu dönemde çocukların arasında gerçek bir sosyal etkileşim vardır ve oyun malzemeleri de uygun olarak paylaşılır.

Ergen davranışlarının odaklandığı temel alanlardan biri arkadaş ve akranlarıyla ilişkileri- dir. Araştırmacılara göre çocuğun varlık merkezi olan aile, değerlerin öğretilmesinde ve kişisel güvenin kazandırılmasında akran grubunun başarısına ulaşamaz. Ergenin arkadaş ilişkileri üç kategoriye ayrılmaktadır; 1) geniş kalabalıklar, 2) daha küçük yakın grup, 3) bireysel dostluklardır.

Zorbalık; vurma, itme ya da basit bir fiziksel şiddet olarak algılanmamalıdır. Zorba- lık kavramı, fiziksel veya psikolojik olarak aynı güçte olan iki öğrencinin kavga etmeleri olarak görülmemelidir. Bedensel veya zihinsel yönden birbirine eşit iki öğrencinin kavga etmesi saldırganlık özelliği taşır; ancak “zorbalık” olarak nitelendirilemez. Bir davranışın zorbalık olarak nitelendirilebilmesi için, içerisinde “güç dengesizliği” olmalıdır.

Güç dengesizliği; akranlar arasında fiziksel, psikolojik ya da sosyal olarak bir öğren- cinin diğerinden daha güçlü olmasını ifade etmektedir. Ayrıca zorbalık tanımını yapabil- memiz için olumsuz davranışın “tekrarlanır biçimde bir süre” devam etmesi ve davranışı gösteren kişinin “kasıtlı” olarak karşıdaki kişiye zarar vermeyi hedeflemesi gerekmektedir. Bir çocuğun/gencin zorbalığa uğradığını belirten gerçek kanıtlar görmek ilk etapta zor olacaktır. Çünkü zorbalığa maruz kalan öğrenciler genellikle bu durumu ifade etmekten çekinirler. Fiziksel yaralanmalar daha az görülür.

Çocuğa ilgi ve şefkat göstermenin, amaçlarına ulaşması için ona yardım etmenin ve tutarlı disiplin uygulamanın çocuğun kişilik gelişimini olumlu yönde, tersine koruyuculuğun, fiziksel ve duygusal cezalandırmanın, başka çocuklardan daha başarılı olması için baskı yapmanın ise kişilik gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir

Otoriter bir ailede yetişen çocukların özellikleri:
• Stresli, tedirgin çocuklardır.
• Kendine olan güveni hemen hemen yok gibidir.
• Sessiz, çekingen, başkalarının etkisinde kolayca kalabilen çocuklardır. • Sürekli eleştirildiği için aşağılık duygusu geliştirebilir.

Dıştan denetimlidirler. Kendi başlarına karar veremezler dışarıdan birilerinin onu yönlendirmesini beklerler.

İlgisiz ve kayıtsız tutum, anne-babanın, çocuğu yalnız bırakma, görmezlikten gelme şek- linde dışlaması anlamına gelir. Aileden iletişim bozukluğu söz konusudur. Çocukta ait olma ve güven duyguları sarsılır. Çocukta eşyalara zarar verme eğilimi görülebilir. İlgisiz ve kayıtsız ana baba tutumu, çocukta saldırganlık eğiliminin güçlenmesine neden olabilir.

İlgisiz kayıtsız tutumla yetişen çocukların özellikleri:
• Çocuk dikkat çekmek için etrafına zarar verebilir.
• İnsanlarla ilişki kuramaması sonucu sosyal gelişmesinde gecikme ve saldırganlıksergileyebilir.
• Sözlü iletişim yetersizliğinden dolayı dil gelişiminde gecikme, konuşma bozukluk-ları ortaya çıkabilir.
• Özgüven sorunu yaşar.
• Hayattan ve kendisinden beklentisi olmaz.

Aşırı Hoşgörülü ve Gevşek Aile Tutumu sergileye ailelerde yetişen çocuklar; 

Devamlı birilerinden hizmet beklerler.

Her isteklerinin yapılmasını beklerler.

Okuldaki kurallarla karşı karşıya kaldıklarında hayal kırıklığına uğrarlar.

Diğerlerinin dikkatini çekmeye çalışırlar.

Bencil ve saygısızdırlar.

İstekleri buyruk niteliği taşımaktadır.

Toplumun vermediği hakları kendilerine tanımaya çalışırlar.

Paralel Oyun (3 Yaş): Aynı oyun malzemesini kullanan çocukların yan yana oynamalarına karşın, faaliyetlerini bağımsız sürdürmeleridir. Paralel oyunda çocukların sosyal etkileşimleri çok az olmakla birlikte, bir oyuncağı istemek, düşüncelerini söylemek gibi durumlarda birbirleriyle çok az da olsa etkileşime girebilirler.

Doğrudan Zorba Davranış: Ebeveynler ve öğretmenler tarafından fark edilmesi daha kolaydır. Vurmak, itmek, engellemek, düşmanca hareket etmek, korkutmak, hakaret etmek, küçük düşürmek, bağırmak, lakap takmak gibi davranışları içerir.

Dolaylı Zorba Davranış: Ebeveynler ve öğretmenler tarafından tespit edilmesi daha güçtür. Arkadaş ilişkilerini bozmak, gruptan dışlamak, görmezlikten gelmek, şantaj yapmak ya da dedikodu çıkarmak gibi davranışları içerir.

Okula gitmede isteksizlik, okuldan kaçma, akademik başarıda göze çarpan bir düşüş, hobi ve ilgi alanlarından uzaklaşma, fiziksel nedeni olmayan hastalıklar, yoğunlaşma bozukluğu, etrafındaki kişilere karşı şiddet kullanma, içe kapanma, saldırgan davranışlar sergileme, sık sık para ve eşya kaybetme, arkadaş grubunu değiştirme, şüpheli darp izlerinin varlığı, beklenmeyen ruh halleri sergileme gibi belirtiler çocuğun zorbalık davranışına maruz kaldığının işareti olabilir.

Ödül çocuğa hak ettiğinde verilmeli, sadece görevini yapan çocuk gereksiz şekilde ödüllendirilmemelidir. Güzel bir söz, bir öpücük, başkalarının yanında övme gibi sosyal ödüller gerektiğinde sıklıkla uygulanabilmeli, buna karşılık maddi değeri olan ödüllere çok ender durumlarda başvurulmalıdır. Verilen söz tutulmalı ve ödül zaman geçirmeden uygulanmalıdır. Unutulmamalıdır ki takdir ve teşvik ödülden daha önemlidir.

Aşırı baskılı ve otoriter tutum, çocuğu kendine güvenini yok eden, onun kişiliğini hiçe sayan bir tutumdur. Baskı altında büyüyen çocuklar, kendisi dışında denetimli bir kişilik oluşturur. Çünkü içinden geldiği gibi davranmak yerine gerektiği gibi davranması şeklinde koşullandırılır. Otoriter bir ailede yetişen çocukların özellikleri;
• Stresli, tedirgin çocuklardır.
• Kendine olan güveni hemen hemen yok gibidir.
• Sessiz, çekingen, başkalarının etkisinde kolayca kalabilen çocuklardır.
• Sürekli eleştirildiği için aşağılık duygusu geliştirebilir.
• Dıştan denetimlidirler. Kendi başlarına karar veremezler dışarıdan birilerinin onu yönlendirmesini beklerler.
• Tam tersi çocuk isyankâr da olabilir.

Bu tür davranış biçimine, genellikle orta yaşın üzerinde çocuk sahibi olan ailelerde ya da çocuğun kalabalık yetişkinler grubu ortamında, tek çocuk olarak büyümesi durumunda sık sık rastlanır. Böyle bir ortamda çocuk, ailede insiyatif sahibi tek kişidir ve onun isteğine göre diğer aile bireyleri kayıtsız şartsız uyarlar. Çocuk kısıtlama olmaksızın özgürdür. Aşırı şımartılmış olan çocuklar yetişkin olduklarında da toplumun verdiği hakları kendilerine tanımaya kalkışırlar. Kural tanımayan bu tür çocuklar, okula ve nihayetinde toplumsal yaşama kolay uyum sağlayamazlar.

Demokratik ailelerin evinde kabul edilen ve edilmeyen davranışların sınırları bellidir. Bu sınırlar içinde çocuk özgürdür. Söz hakkı vardır. Hatta anne-babasıyla tartışmasına izin vardır. Duygu ve görüşlerine saygı duyulur. Çocuk sevgi ve teşvik görür. Bazı konularda kendi kendine karar verip sorumluluk taşımasını öğrenebilir. Bu tavırla yetiştirilen çocuk olgun, becerikli, atılgan, gerçekçi ve kendine güvenli olur.

Güven verici, destekleyici ailelerde yetişen çocukların özellikleri;
• Sosyalleşmiş, işbirliğine giren çocuklardır.
• Arkadaş canlısı ve duygusaldırlar.
• Sosyal açıdan dengeli ve mutlu bireylerdir.
• Özgüvenleri yüksektir, sorumluluk sahibidirler.
• Kendine ve başkalarına güvenir.
• Yaratıcı ve bağımsızdır.
• Kurallara ve otoriteye saygı duyar.

Özşenol ve arkadaşları (2003) yaptıkları çalışmada, ebeveynlerin çocuğun engelini ilk öğrendiklerinde genellikle şok, sonrasında ise çaresizlik, ümitsizlik ve hayal kırıklığı gibi anksiyete ve depresyona neden olabilecek psikolojik problemler yaşadıklarını rapor etmişlerdir. Ailenin zihinsel yetersizliği olan bireye dair üzüntüsünün şiddeti zamanla azalsa da yetersizliği olan bireyin bakımı, ihtiyaçları ve geleceğine yönelik kaygılarında bir değişiklik olmadığını saptamışlardır.

Çocuğun ya da gencin bireyselleşmesini sağlar. Bireye çeşitli öğrenme fırsat ve faaliyetleri hazırlar. Önemli bilgi kaynağıdır.

Aynı oyun malzemesini kullanan çocukların yan yana oynamalarına karşın, faaliyetlerini bağımsız sürdürmeleridir. Paralel oyunda çocukların sosyal etkileşimleri çok az olmakla birlikte, bir oyuncağı istemek, düşüncelerini söylemek gibi durumlarda birbirleriyle  çok az da olsa etkileşime girebilirler.