AİLE PSİKOLOJİSİ VE EĞİTİMİ

Tek Başına Oyun (0-2 Yaş): Başlangıçta çocuklar için mümkün olan tek oyun türüdür. Bu dönemin başlangıcında çocuk öncelikle kendi uzuvlarıyla ve birkaç aylık olunca da çevresindeki uyarıcılarla ilgilenmeye başlar. Bu dönemde nesnelerin renkleri, sesleri ve hareketleri çocuğun oyununu oluşturmaktadır. Daha sonra ise çocuk diğer kişilerle sosyal etkileşim olmaksızın, oyuncaklarıyla yalnız başına oynamaktadır. Bu dönemin en belirgin özelliği, çocuğun çevresindeki hiçbir şeyden etkilenmeden oyununa devam etmesidir. Fakat ileriki yaşlarda, örneğin 4-5 yaşında çocuklar bazen tek başlarına oyuna dönüş yapabilirler ve oyuncaklarıyla uzun süre sıkılmadan tek başlarına oynayabilirler.

Oyunu İzleme/Seyirci (2-3 Yaş): Bu tür oyunda çocuk sözlü herhangi bir ilişki kurmadan sadece diğer çocukların oyunlarını izler. Oyuna katılmadan onların davranışları hakkında sorular sorabilir. Bu oyun aşaması, çocuğun diğerlerinin oyunuyla ilgilenmesi ile tek başına oyun aşamasından ayırt edilebilmektedir.

Paralel Oyun (3 Yaş): Aynı oyun malzemesini kullanan çocukların yan yana oynamalarına karşın, faaliyetlerini bağımsız sürdürmeleridir. Paralel oyunda çocukların sosyal etkileşimleri çok az olmakla birlikte, bir oyuncağı istemek, düşüncelerini söylemek gibi durumlarda birbirleriyle çok az da olsa etkileşime girebilirler.

Birlikte Oyun (3-5 Yaş): Bu evrede çocuklar zaman zaman birbirlerinin fikirlerinden yararlandıkları gibi, oyuncak alışverişinde de bulunurlar. Bu şekilde çocuklar birbirlerinin hareketlerini izleme olanağı da bulurlar. Burada çocuklar bir arada grup şeklinde ve birbirleriyle etkileşim halindedirler.

Kooperatif (Ortak) Oyun (6 Yaş): Bu evrede amaç topluca organize olarak belirli bir sonuca varmaktır. Bu amaca ulaşmak üzere çocuklar aralarında örgütlenirler. Örneğin yarışma amaçlı oyun. Bu dönemde çocukların arasında gerçek bir sosyal etkileşim vardır ve oyun malzemeleri de uygun olarak paylaşılır.

Her kültürde, her okul türünde gözlenebilen zorbalık bir öğrencinin, bir veya birden çok öğrencinin olumsuz hareketlerine bir defadan çok maruz kalmasıdır. Zorbalığı diğer saldırganlık türlerinden ayırt eden özellikler; gücün kasıtlı ve kötü kullanımı, zorbalığın tekrarlılığı ve zorbalığa katılan taraflar arası fiziksel ya da psikolojik güç dengesizliğinin bulunması olduğu belirtilmektedir. Akran zorbalığı doğrudan ve dolaylı olmak üzere ikiye ayrılır:

Doğrudan Zorba Davranış: Ebeveynler ve öğretmenler tarafından fark edilmesi daha kolaydır. Vurmak, itmek, engellemek, düşmanca hareket etmek, korkutmak, hakaret etmek, küçük düşürmek, bağırmak, lakap takmak gibi davranışları içerir.

Dolaylı Zorba Davranış: Ebeveynler ve öğretmenler tarafından tespit edilmesi daha güçtür. Arkadaş ilişkilerini bozmak, gruptan dışlamak, görmezlikten gelmek, şantaj yapmak ya da dedikodu çıkarmak gibi davranışları içerir.

Her kültürde, her okul türünde gözlenebilen zorbalık bir öğrencinin, bir veya birden çok öğrencinin olumsuz hareketlerine bir defadan çok maruz kalmasıdır. Zorbalığı diğer saldırganlık türlerinden ayırt eden özellikler; gücün kasıtlı ve kötü kullanımı, zorbalığın tekrarlılığı ve zorbalığa katılan taraflar arası fiziksel ya da psikolojik güç dengesizliğinin bulunması olduğu belirtilmektedir. Akran zorbalığı doğrudan ve dolaylı olmak üzere ikiye ayrılır:

Doğrudan Zorba Davranış: Ebeveynler ve öğretmenler tarafından fark edilmesi daha kolaydır. Vurmak, itmek, engellemek, düşmanca hareket etmek, korkutmak, hakaret etmek, küçük düşürmek, bağırmak, lakap takmak gibi davranışları içerir.

Dolaylı Zorba Davranış: Ebeveynler ve öğretmenler tarafından tespit edilmesi daha güçtür. Arkadaş ilişkilerini bozmak, gruptan dışlamak, görmezlikten gelmek, şantaj yapmak ya da dedikodu çıkarmak gibi davranışları içerir.

Aile üyeleriyle olan ilişkileri, çocuğun diğer bireylere, nesnelere ve tüm yaşama karşı aldığı tavırların, benimsediği tutum ve davranışların temelini oluşturur.

Çocuğun gelişiminde ailenin etkili katkılıları şöyle sıralanabilir:

Aşırı baskılı ve otoriter tutum, çocuğu kendine güvenini yok eden, onun kişiliğini hiçe sayan bir tutumdur. Ne yazık ki geleneksel aile yapısında bu tür yaklaşıma sıklıkla rastlanmaktadır. Baskılı ve otoriter yaklaşımlarda anne-baba katı bir disiplin uygular. Çocuk her kurala uymak zorunda bırakılır. Ağır baskı altında olan çocuk sessiz, uslu, nazik, dürüst ve dikkatli olmasına karşılık; küskün, silik, çekingen, başkalarının etkisinde kalabilen, aşırı hassas bir yapıya sahip olabilir. Kendine değer verilmediğini gören çocuk zamanla kendine değer vermemeye başlar. Baskı altında büyüyen çocuklarda genellikle isyan etme davranışı ile birlikte aşağılık duygusu da gelişebilir. Böyle bir ortamda yetişen çocuk, dışında denetimli bir kişilik oluşturur. Çünkü içinden geldiği gibi davranmak yerine gerektiği gibi davranması şeklinde koşullandırılır.

Otoriter bir ailede yetişen çocukların özellikleri:

Bu tür davranış biçimine, genellikle orta yaşın üzerinde çocuk sahibi olan ailelerde ya da çocuğun kalabalık yetişkinler grubu ortamında, tek çocuk olarak büyümesi durumunda sık sık rastlanır. Böyle bir ortamda çocuk, ailede inisiyatif sahibi tek kişidir ve onun isteğine göre diğer aile bireyleri kayıtsız şartsız uyarlar. Çocuk kısıtlama olmaksızın özgürdür. Anne-baba ile çocuk arasında sağlıklı bir iletişim bulunmaması, çocuğun dengesiz bir ortam içinde abartılmış bir sevgi gösterisi içinde büyüyor olması, çocuğun doyumsuz bir birey olmasına neden olur. Çocuk bencil, idare edilmez, sabırsız ve anlayışsız olur. Anne- babasının kendini sevdiğine pek güvenemez, kendini ihmal edilmiş hissedebilir, bağımsız davranamaz. Anne-baba oyuncak gibi maddi değeri olan objelerle bu doyumsuzluğun giderileceğini sanır. Ancak çocuk yine doyumsuzdur. Önemli olan duygusal doyumdur. Böyle ortamda yetişen çocuklar zamanla ev dışındaki kimselere de egemen olmanın yollarını arayan bireyler haline dönüşürler. Aşırı şımartılmış olan çocuklar yetişkin olduklarında da toplumun vermediği hakları kendilerine tanımaya kalkışırlar. Kural tanımayan bu tür çocuklar, okula ve nihayetinde toplumsal yaşama kolay uyum sağlayamazlar.

Serbest tutumla yetişen çocukların özellikleri:

Anne-babanın dengesiz ve kararsız tutumu çocuğun eğitimini ve gelişimini olumsuz açıdan etkiler. Buradaki dengesizlik ve tutarsızlık anne-babanın görüş ayrılığından olabildiği gibi anne veya babanın gösterdikleri değişken davranış biçiminde de görülebilir. Anne-babanın çocuğun yanında çocuk konusunda birbirlerini eleştirmeleri, birinin olumlu yaklaşımı diğerinin olumsuz tutumu ya da taraflardan birinin çocuğu kayırması, çok sık rastlanan yanlışlarındandır. Bu durumda çocuk, hangi koşulda nasıl davranacağını bilemez. Hangi davranışın uygun olan davranış, hangisinin uygun olmayan davranış olduğunu kestiremez. Çünkü uygunluk davranışının niteliğine göre değil ebeveynin ruh durumuna göre değişmektedir. Bu da önceleri çocuklukta bazı iç çatışmaların, huzursuzlukların, ardından da dengesiz ve tutarsız bir yapının oluşmasına sebep olabilir.

Dengesiz ve kararsız tutumla yetişen çocukların özellikleri:

Toplumun temelini oluşturan aileye bir çocuğun katılımı aile düzeninde ve ilişkilerde değişikliğe neden olur, aile üyelerine yeni roller yükler. Çocuklarda süreğen hastalık, zihinsel veya bedensel engelli tanısını koymak aileler için oldukça örseleyici bir durumdur. Bu durum, ailenin işleyişinde, aile üyelerinin rol ve sorumluluklarında önemli değişiklikler meydana getirebilmektedir.

Özşenol ve arkadaşları (2003) yaptıkları çalışmada ebeveynlerin çocuğun engelini ilk öğrendiklerinde genellikle şok, sonrasında ise çaresizlik, ümitsizlik ve hayal kırıklığı gibi anksiyete ve depresyona neden olabilecek psikolojik problemler yaşadıklarını rapor etmişlerdir. Ailenin zihinsel yetersizliği olan bireye dair üzüntüsünün şiddeti zamanla azalsa da yetersizliği olan bireyin bakımı, ihtiyaçları ve geleceğine yönelik kaygılarında bir değişiklik olmadığını saptamışlardır.

Zihinsel yetersizliği olan çocuğa sahip ailelerde yaşanan problemin yoğunluğu yetersizlik tipine, derecesine, ailenin durumu algılama şekline, destek sistemlerine ve hastalık konusundaki bilgi düzeyine göre değişiklik göstermektedir. Yetersizliği olan çocuğun, anne-babasının aile içi ve toplumsal yaşantılarına farklı etkileri olmaktadır. Anne temel bakım, aile içi iş ve ilişkileri sürdürmekte, baba ise genellikle ailenin maddi kaynaklarını sağlayarak çocukla ilgili aile içi sorumluluklardan uzak kalmaktadır. Bu durumda yetersizliği olan çocuğun etkileri anne üzerinde daha fazla görülmektedir. Bu durumdaki anneler ruhsal anlamda babalardan daha fazla etkilenmektedir.

Çocuğun hastalığı aile düzeninde önemli değişikliklere yol açmaktadır. Ailenin çocuğun hastalığından önceki dönemindeki yaşantısı tamamen değişecek, maddi giderlerin artması, tedavi sürecinin yarattığı gerginlik gibi sebeplerle hasta olan çocuk ile birlikte, çocuğun anne ve babası, kardeşleri ve yakın çevresi de hastalıktan olumsuz olarak etkileneceklerdir. Araştırmalarda süreğen hastalığın diğer aile üyelerinde stres yarattığı vurgulanmaktadır.

Bu bilgilerin yanı sıra zihinsel yetersizliği olan bir çocuğa sahip olan anne-babaların kendilerinin tek çocuk olarak büyümüş olmaları ile engelli bir çocuğa sahip olmayla yaşadıkları problemlerin yoğunluğu arasında herhangi bir ilişkinin varlığı bilimsel olarak ortaya konulmamıştır.

Zihinsel özür, fiziksel özür, süreğen hastalık gibi özel gereksinimleri olan çocukların anne babalarının tepkilerini açıklamaya yönelik geliştirilmiş modellerden birisi olan “zamana bağlı model” yaklaşımıdır.

Modeldeki aşamalar; şaşkınlık, inkâr, keder, dikkati odaklama ve kapanıştır.