AİLE PSİKOLOJİSİ VE EĞİTİMİ

Aynı soydan gelen birkaç kuşağın bir arada, aynı çatı altında yaşadıkları aile tipi geleneksel geniş ailedir. Daha çok kırsal kesimde tarıma dayanan mal varlığı ile yaşamını sürdüren bu ailede; geleneksel değerlerin öne çıkarıldığı, erkek egemen kültürün hakim olduğu, kuşaklar arasında yaşa bağlı hiyerarşik bir otoriter yapının bulunduğu gözlenir.

Doğru cevap E seçeneğidir.

1968 yılında Ludwig von Bertalanffy tarafından formüle edilen genel sistem teorisi’nin, sistemik aile kuramının gelişmesine önemli katkıları olmuştur. 

Genel sistem teorisini geliştiren Ludwig von Bertalanffy, “herhangi bir organizmanın ya da yapının devamlılığı, onu oluşturan elementlerin ya da parçaların karşılıklı karmaşık ilişkilerinin bir sonucu olarak gerçekleştiğini” belirtmiştir.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Homeostazis, değişen çevresel şartlar karşısında ailenin dengesini koruyabilme becerisidir. Aileler bazı zamanlarda gelişime yönelik olarak sınırlarını zorlayarak temel yapısını değiştirmeyi (morfogenesis), bazı dönemlerde ise denge durumunu sürdürmeyi (morfostazis) tercih ederler.

Doğru cevap C seçeneğidir.

Ailede bireylerin davranışları, sebep-sonuç ilişkisi içinde doğrusal bir nedensellikten çok birbirini etkileyen döngüsel bir nedensellik içinde daha iyi anlaşılır.

Ayşe'nin sıkıntı ve kaygı şeması bu döngü üzerinden gerçekleşmektedir.

Verilen bu bilgiler doğrultusunda doğru cevap D seçeneğidir.

Hayaletli aileler, aileden birisi öldüğünde veya aileyi terk ettiğinde, daha önce bu kişi tarafından üstlenilmiş roller ve görevler yeniden dağılır. Bu her zaman istenen şekilde olmayabilir. Örneğin, ebeveynlerin hayatını çekilmez kılan aksi bir dede, aile bireylerinin birbirlerine kenetlenmesini sağlamaktadır. Yaşlı adamın vefatı sonrasında ortaya çıkan boşlukta itecekleri ortak bir güç olmadan sadece birbirlerini itebilirler.

Doğru cevap B seçeneğidir.

Genel olarak ailenin işlevlerini üç başlık altında toplayabiliriz. Bunlar Temel görevler, gelişimsel görevler ve kriz dönemine yönelik görevlerdir. 

Gelişimsel görevler: Aile bireylerinin ruhsal ve sosyal gelişimini desteklemeye yönelik görevlerdir. Örneğin, ailenin gelişim evresine göre; yeni bir aile kurması, anne-baba olması, çocuklarını büyütüp yuvadan uçurması, emekliliğe uyum göstermesi gibi.

Aile üyelerinin bakımı, beslenmesi, korunması, eğitimi gibi yaşamsal gereksinimler ise temel görevler arasında yer almaktadır.

Doğru cevap C seçeneğidir.

İdeal “sağlıklı” bir ailenin özellikleri konusunda ortak bir görüş oluşturmada kimi zorluklar olmakla birlikte sağlıklı aileleri işlevsel olmayan ailelerden ayıran bazı özellikler aşağıda sunulmuştur:

Bağlılık

Takdir etme

Birlikte zaman geçirmeye istekli olma

Etkili iletişim

Krizlerle baş edebilmek

Bireylerin desteklenmesi

Ailede rollerin belirli olması

Veriler bu bilgiler ışığında "bağımlılık" değil "bağlılık" sağlıklı bir ailenin özelliğini oluşturduğu için doğru cevap D seçeneğidir.

Ailenin sağlıklı bir şekilde işlev görmesini etkileyen diğer bir etkende ailenin yapısı, organizasyonudur. Bu anlamda en önemli kuramlardan biri merkezkaç (centrifugal) ve merkezcil (centripedal) aile kavramlarıdır. Merkezkaç aile, aileden uzaklaşma eğilimini tanımlar. Merkezcil aile ise, aileye yakınlaşma eğilimini tanımlar.

Doğru cevap C seçeneğidir.

İnsanların ve diğer canlı sistemlerin olduğu gibi ailenin de bir yaşam döngüsü vardır. Aileler ve kültürler arasında büyük farklılıklar olmakla birlikte yaşam döngüsü, çekirdek ailenin zaman içinde gelişimini betimler. Her bir evrede üstesinden gelinmesi gereken gelişimsel görevler vardır

Evli çiftler (Çocuksuz): Bu dönemin temel görevi bireylerin evliliğe uyum sağlamasıdır. Kişiler kendi bireyselliklerini korurken, eş rolünü benimsemeleri, yeni aileye ilişkin sorumlulukları üstlenmeleri gerekir. Evli çift; aileleri ve akranlarıyla nasıl ilişki kuracakları, birlikte yaşamın pratik yönleri, aralarındaki küçük ya da büyük farklılıklarla nasıl başa çıkabilecekleri konusunda ortak düşünceler geliştirmeleri gerekir. Her bireyin kendi köken ailesinden getirdiği alışkanlıklar ve beklentiler yeni sisteme göre değiştirilmelidir.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Bilişsel-davranışçı aile kuramı, bir durum ile ilgili bilişsel (düşünceler, yorumlar, atıflar) değerlendirmelerin, o durumla ilgili duygusal ve davranışsal tepkilerin nasıl olacağını belirlediğini öne sürer.Bu kurama göre olumsuz değerlendirmeler, olumsuz duygu (öfke, üzüntü gibi) ve davranışlara (örn. aileden uzaklaşma, içe kapanma) yol açmaktadır. Bu da eşler arasında karşılıklı olumsuz davranış değişikliklerine yol açarak sorunun sürüp gitmesine neden olmaktadır. Olaylar aile bireyleri tarafından farklı değerlendirilebilir. Aile bireylerinin temel çıkarımları ve beklentileri farklı olabilir.

Veriler bilgiler doğrultusunda doğru cevap E seçeneğidir.

Aile psikolojisi bir bilim olarak son 30 yılda ciddi gelişmeler göstermekle birlikte ilk çalışmalar 1940’lı yıllara dayanmaktadır. Amerika’da başlayan çalışmalarda; çocukları koruma, evlilik danışmanlığı, aile iletişimi, şizofreni aileleri ve 2.Dünya Savaşının aile üzerindeki etkileri gibi konular üzerinde durulmuştur.

Geçiş ailesi: Dış görünüşü ile çekirdek aile tipinde olan ama benimsediği kavramlar ve sosyal yaşam ilkeleri açısından geleneksel kavramları sürdürme eğiliminde olan aile tipidir.

Homeostazis: Değişen çevresel şartlar karşısında ailenin dengesini koruyabilme becerisidir. Aileler bazı zamanlarda gelişime yönelik olarak sınırlarını zorlayarak temel yapısını değiştirmeyi (morfogenesis), bazı dönemlerde ise denge durumunu sürdürmeyi (morfostazis) tercih ederler. Örn. Aileler kriz dönemlerinde denge durumunu koruma yani morfostazis eğiliminde olurken, aileye yeni bireylerin katıldığı dönemlerde morfogenezis gözlenebilir.

Döngüsel nedensellik: Ailede bireylerin davranışları, sebep-sonuç ilişkisi içinde doğrusal bir nedensellikten çok birbirini etkileyen döngüsel bir nedensellik içinde daha iyi anlaşılır. Örn. Işıl’ın sıkıntı ve kaygısında artış onun ders başarısını olumsuz etkilemektedir. Baba, annenin kızıyla daha çok ilgilenmesini istemektedir. Anne, kızını daha çok çalışması için sıkıştırmaktadır. Bu da Işıl’ın sıkıntısını daha çok artırmaktadır

Hayaletli aileler: Aileden birisi öldüğünde veya aileyi terk ettiğinde, daha önce bu kişi tarafından üstlenilmiş roller ve görevler yeniden dağılır. Bu her zaman istenen şekilde olmayabilir. Örn: Ebeveynlerin hayatını çekilmez kılan aksi bir dede, aile bireylerinin birbirlerine kenetlenmesini sağlamaktadır. Yaşlı adamın vefatı sonrasında ortaya çıkan boşlukta itecekleri ortak bir güç olmadan sadece birbirlerini itebilirler. Senelerdir ilk kez uyumsuzluk ortaya çıkar.

Toplumlardaki değişimlere paralel olarak ailenin işlevlerinde değişimler yaşanmış ve halen de yaşanmaktadır. Önceleri biyolojik, ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel birçok görevi üslenen aile, zaman içinde sosyal kurumların gelişimiyle işlevlerini belirli oranlarda paylaşmıştır. Genel olarak ailenin işlevlerini üç başlık altında toplayabiliriz.

1. Temel görevler: Aile üyelerinin bakımı, beslenmesi, korunması, eğitimi gibi yaşamsal gereksinimlerin sağlanmasına yönelik görevler.
2. Gelişimsel görevler: Aile bireylerinin ruhsal ve sosyal gelişimini desteklemeye yönelik görevlerdir. Örn. ailenin gelişim evresine göre; yeni bir aile kurması, anne-baba olması, çocuklarını büyütüp yuvadan uçurması, emekliliğe uyum göstermesi gibi
3. Kriz dönemlerine yönelik görevler: Hastalık, kaza, iş kaybı, ekonomik sorunlar gibi ailenin bütünlüğüne yönelik tehditlerin yarattığı krizlerde, aile üyelerinin birbirine destek olma ve korumasına yönelik görevlerdir.

İdeal “sağlıklı” bir ailenin özellikleri konusunda ortak bir görüş oluşturmada kimi zorluklar olmakla birlikte sağlıklı aileleri işlevsel olmayan ailelerden ayıran bazı özellikler aşağıda sunulmuştur.
• Bağlılık: Güçlü ailelerde aile bireyleri enerji ve zamanlarını aile ile ilgili aktivitelere ayırırlar. Bağlılık, hem güzel hem de sıkıntılı zamanlarda aileye sadık kalabilmektir. • Takdir etme: Aile üyeleri birbirlerine takdirlerini gerek sözleri gerek yaptıkları ile belirtirlerse  bağlılıkları daha da güçlenecektir. Takdir etme, aile bireylerinin özgüvenlerini artıracaktır. • Birlikte zaman geçirmeye istekli olma: Sağlıklı aileler nicelik ve nitelik olarak birlikte kaliteli zaman geçirirler. Kimse tartışmaların olduğu ağız dalaşmaların, kavgaların olduğu zamanları yaşamak istemez. Aile piknikleri, oyunlar, sohbetlerin yanı sıra doğum günleri, evlilik yıldönümleri, cenaze törenleri gibi etkinlikler birlik içinde olma duygusunu verir. • Etkili iletişim: Güçlü ailelerde iletiler duyarlı bir şekilde verilir ve alınır. Bu ailelerde destek, anlayış ve empati vardır. Birbirleri ile konuşacak çok şeyleri vardır. Bir çatışma olduğunda sessiz kalmak yerine konuşarak çözümlemeyi tercih ederler. • Krizlerle başedebilmek: Aileleri etkileyen birçok yaşam olayı vardır. Krize neden olan olaylardan bazıları beklenmedik olaylardır. Sağlıklı aileler krizlerle başederken; daha deneyimli kişilerden öneri alma, uzlaşma, mizahı kullanma ve duygularını dışa vurma gibi yöntemleri kullanırlar. • Bireylerin desteklenmesi: Aile sistemi en zayıf üyesinin güçlü olduğu kadar güçlüdür. Bu nedenle her bir aile üyesinin yetenek ve becerilerini geliştirmesine destek olunmalıdır. Destek konusunda en hassas olunması gereken dönemler; okul dönemi, fiziksel değişimlerin yaşandığı ergenlik dönemi ve genç yetişkin olarak bireyin yuvadan uçmaya hazırlandığı dönemlerdir. • Ailede rollerin belirli olması: Sağlıklı ailelerde roller açık, belirgin, uygun şekilde düzenlenmiş ve birbirini tamamlayan özelliktedir. Aile üyesinin yaşına, cinsiyetine, kültürel değerlere ve beklentilere göre roller düzenlenmiştir. Sağlıklı ailelerde gerektiğinde rollerin yer değiştirebildiği ve esnek olabildiği de gözlenir. Eğer bir aile üyesi geçici olarak rolünü yerine getiremez ise diğer üyeler onu rolünü üstlenirler.

Çocuklu çiftler (bebek 30 aydan küçük)

Gelişimsel görevler: Anne-baba rollerine uyum gösterme - Büyük anne ve büyük babaya ailede gerekli yerin açılması

Psikolojik sorun alanları: Aile sistemine yeni bireylerin katılmasını kabullenme

Postmodern Aile Kuramı: Modernist görüş gerçeğin nesnel olarak gözlendiğini ve sistemik olarak bilindiğini belirtirken, postmodernizm gerçeğin öznel olduğunu ifade eder. Postmodern anlayışa göre, gerçeğin keşfedilmesinden çok yapılandırılması söz konusudur. Sosyal yapısalcılık (social constructionism) felsefe akımının postmodern aile kuramına önemli katkıları olmuştur. Bu görüşe göre gerçeklik dil-söylem üzerinden kurulur. Ailedeki problemlerin, kendileri hakkında sahip oldukları ve baskıcı kültürel söylemlerden de yansıyan öykülerle ilişkili olduğunu belirtir. Bu kurama göre sorun yaşayan aileler kendi yaşamları ile ilgili sıklıkla olumsuz, zarar verici ve umutsuz öyküleri kurgularlar. Problem dilini  kullanmak yerine çözüm dili kullanılmalıdır. Sorunların çözümünde neyin problem olduğundan çok neyin problem olmadığı tanımlanır. Problemin geçmiş öyküsüne detaylı olarak odaklanmanın yararının olmadığını, bir sorunu çözmek için onun nedenini bilmek gerekmediğini öne sürer. Ailelerin sorunlarını çözebileceği kaynaklara sahip olduğunu ileri sürer. Ufak olumlu değişikliklerin, büyük değişikliklere yol açabileceğini öne sürer.

Aile sözcüğü sık kullanılmasına rağmen üzerinde uzlaşılmış tek bir tanımı yoktur. Türkçe sözlükte, aile;
evlilik ve kan bağına dayanan, karı, koca, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum
içindeki en küçük birlik olarak tanımlanmıştır. Ozankaya’ya (1979) göre aile, içinde insan türünün
üretildiği, topluma hazırlanma sürecinin ilk ve etkili biçimde oluştuğu, cinsel ilişkilerin düzenlendiği,
eşler ve ana-babalarla çocuklar arasında sıcak, güven veren ilişkilerin kurulduğu, ekonomik etkinliklerin
az ya da çok yer aldığı bir toplumsal kurumdur. Özgüven (2000) ise aileyi, karşıt cinsten iki yetişkin
kişinin yasal ve törel bağlara uyarak kurdukları biyolojik, psikolojik ve sosyal işlevleri olan bir kurum
olarak tanımlamıştır.