AİLE PSİKOLOJİSİ VE EĞİTİMİ

Aile psikolojisi bir bilim olarak son 30 yılda ciddi gelişmeler göstermekle birlikte ilk çalışmalar 1940’lı yıllara dayanmaktadır. Amerika’da başlayan çalışmalarda; çocukları koruma, evlilik danışmanlığı, aile iletişimi, şizofreni aileleri ve 2.Dünya Savaşının aile üzerindeki etkileri gibi konular üzerinde durulmuştur. 1968 yılında Ludwig von Bertalanffy tarafından formüle edilen genel sistem teorisinin, sistemik aile kuramının gelişmesine önemli katkıları olmuştur. 1970’li yıllarda Avrupa’da (özellikle İtalya ve İngiltere’de) aile psikolojisi alanında olan gelişmeler bütün dünyayı etkilemiştir. Bu yıllarda feminist teorisyenler aile kuramlarını sorgulamaya başlamışlardır. 1990’lı yıllarda sosyal yapısalcılık felsefi akımlarının etkileriyle postmodern aile kuramları gelişmiştir. Son yıllarda ise ailenin daha geniş sistemlerle (örn. kültürel, etnik ve politik sistemlerle) olan ilişkileri konularında çalışmaların arttığı gözlenmektedir.

Geleneksel geniş aile: Aynı soydan gelen birkaç kuşağın bir arada, aynı çatı altında yaşadıkları aile tipidir. Daha çok kırsal kesimde tarıma dayanan mal varlığı ile yaşamını sürdüren bu ailede; geleneksel değerlerin öne çıkarıldığı, erkek egemen kültürün hakim olduğu, kuşaklar arasında yaşa bağlı hiyerarşik bir otoriter yapının bulunduğu gözlenir. Aile içi sorunlar, dışa kapalı aile ortamı içinde geleneksel kalıplara uyan bir biçimde çözümlenmeye çalışılır. Aile üyesi bir zorlukla karşılaştığında tüm aile ona destek olur, yalnız bırakmaz ama buna karşılık onun da eş seçimi, iş seçimi gibi durumlarda ailenin koşullarına uyması beklenir.

Sınırlar: Ailenin duygusal ve psikolojik sınırları vardır. Bu sınırlar; duygusal alışverişleri, yakınlığı, birlikte davranışları kontrol ederler. Sınırların belirsiz, iç içe geçtiği aileler; aile kuşakları arasında geçirgenliğin yüksek olduğu ailelerdir. Roller belirsizdir. Örn: çocuklar çoğunlukla kendilerine, bazen yetişkinlere de bakım verirler. Sınırların katı olduğu birbirinden kopuk ailelerde ise; ailede güçlü bağların yokluğu gözlenir. Aile üyeleri arasında ilişkiler zayıf veya yok gibidir. Sınırlar, çevre ile iletişim kurmaya izin verecek ancak aile bütünlüğünü de koruyacak şekilde esnek olmalıdır.

Geribildirim: Aileler, denge ve istikrarını korumak için kendini ayarlayan geribildirim düzenekleri kullanırlar. Bazı geribildirimler kendi kendini güçlendirir. Anne kızının daha fazla çalışması için uyardıkça kızının gerginliği artıyorsa bu tür geri bildirime örnek olur. Bazı geribildirim ise kendi kendini dengeler (termostat sistemi gibi çalışır). Kızının gerginliği arttıkça annenin onu yatıştırmasını buna örnek verebiliriz.

İlişkiler: Ailede ilişkiler simetrik ve tamamlayıcı olabilir. Simetrik ilişkide eşitlik söz konusudur. Aynı zamanda yarışmacı olma riski de taşır. Tamamlayıcı ilişki ise, eşitliksiz ve farklılıkların olduğu ilişkidir. Örn. Eşlerden biri bağırıyorsa diğeri “alttan” alır. İlişki örüntüsünde bazen belirli aile üyelerinin üçüncü bir üyeye karşı koalisyon oluşturup birleştikleri gözlenir (üçgenleşme).

İdeal “sağlıklı” bir ailenin özellikleri konusunda ortak bir görüş oluşturmada kimi zorluklar olmakla birlikte sağlıklı aileleri işlevsel olmayan ailelerden ayıran bazı özellikler aşağıda sunulmuştur.

Toplumlardaki değişimlere paralel olarak ailenin işlevlerinde değişimler yaşanmış ve halen de yaşanmaktadır. Önceleri biyolojik, ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel birçok görevi üslenen aile, zaman içinde sosyal kurumların gelişimiyle işlevlerini belirli oranlarda paylaşmıştır. Genel olarak ailenin işlevlerini üç başlık altında toplayabiliriz.

bütünlüğüne yönelik tehditlerin yarattığı krizlerde, aile üyelerinin birbirine destek olma ve korumasına yönelik görevlerdir.

Bağlılık: Güçlü ailelerde aile bireyleri enerji ve zamanlarını aile ile ilgili aktivitelere ayırırlar. Bağlılık hem güzel hem de sıkıntılı zamanlarda aileye sadık kalabilmektir.

Takdir etme: Aile üyeleri birbirlerine takdirlerini gerek sözleri gerek yaptıkları ile belirtirlerse bağlılıkları daha da güçlenecektir. Takdir etme, aile bireylerinin özgüvenlerini artıracaktır.

Ailede rollerin belirli olması: Sağlıklı ailelerde roller açık, belirgin, uygun şekilde düzenlenmiş ve birbirini tamamlayan özelliktedir. Aile üyesinin yaşına, cinsiyetine, kültürel değerlere ve beklentilere göre roller düzenlenmiştir. Sağlıklı ailelerde gerektiğinde rollerin yer değiştirebildiği ve esnek olabildiği de gözlenir. Eğer bir aile üyesi geçici olarak rolünü yerine getiremez ise diğer üyeler onu rolünü üstlenirler.

Birlikte zaman geçirmeye istekli olma: Sağlıklı aileler nicelik ve nitelik olarak birlikte kaliteli zaman geçirirler. Kimse tartışmaların olduğu ağız dalaşmaların, kavgaların olduğu zamanları yaşamak istemez. Aile piknikleri, oyunlar, sohbetlerin yanı sıra doğum günleri, evlilik yıl dönümleri, cenaze törenleri gibi etkinlikler birlik içinde olma duygusunu verir.

Bireylerin desteklenmesi: Aile sistemi en zayıf üyesinin güçlü olduğu kadar güçlüdür. Bu nedenle her bir aile üyesinin yetenek ve becerilerini geliştirmesine destek olunmalıdır. Destek konusunda en hassas olunması gereken dönemler; okul dönemi, fiziksel değişimlerin yaşandığı ergenlik dönemi ve genç yetişkin olarak bireyin yuvadan uçmaya hazırlandığı dönemlerdir.

Ergenlik dönemindeki üyesine sağladığı destekle bu aile sağlıklı aile özelliklerinden bireylerin desteklenmesi özelliğini sergilemiş olmaktadır.

Psikosomatik aileler: Psikosomatik ailelerde herkesin en iyi işlev gördüğü durum ailede birinin hasta olduğu durumdur. Bu aileler; aşırı koruyucu, sınırların iç içe geçtiği ve çatışmaları çözme becerisi düşük ailelerdir. Aile üyeleri çatışmadan köşe bucak kaçarlar. Sonucunda ihtiyaç ve duygularından kaçıp bastırarak değerli bir şey başardıklarına inanarak acı çekerler.

Bilişsel-Davranışçı Aile Kuramı: Bir durum ile ilgili bilişsel (düşünceler, yorumlar, atıflar) değerlendirmeler, o durumla ilgili duygusal ve davranışsal tepkilerin nasıl olacağını belirlediğini öne sürer. Olumsuz değerlendirmeler, olumsuz duygu (öfke, üzüntü gibi) ve davranışlara (örn. aileden uzaklaşma, içe kapanma) yol açmaktadır. Bu da eşler arasında karşılıklı olumsuz davranış değişikliklerine yol açarak sorunun sürüp gitmesine neden olmaktadır. Olaylar aile bireyleri tarafından farklı değerlendirilebilir. Aile bireylerinin temel çıkarımları ve beklentileri farklı olabilir. Bu nedenle bilişsel-davranışçı aile kuramı, iletişim becerilerine önem verir. “Ben” mesajlarını kullanmak, eşini suçlamaktansa kendisinin sorundaki sorumluluk ve rolünü kabul etmek, dinlediğini ve ilgilendiğini göstermek bu becerilerden bazılarıdır. Bilişsel-davranışçı aile teorisi; davranışların öğrenme ile kazanıldığını, bir eşin davranışının diğerinin hareketlerini etkilediğini öne sürer. İlişki doyumunda bireyin eşi ile yaşadığı olumlu davranışların önemini vurgular.

Ailenin yapısını ve süreçlerini anlamamızda yardımcı olan sistem kuramında aileler, alt sistemlerden oluşan belli kurallara göre birlikte hareket eden ve sınırları olan bir sistem olarak görülür. Ailede her bir birey bir alt sistemdir; ayrıca anne-baba, çocuklar, anne-kız, baba-oğul gibi çeşitli alt sistemleri de içermektedir.

Homeostazis: Değişen çevresel şartlar karşısında ailenin dengesini koruyabilme becerisidir.

Etkili iletişim: Güçlü ailelerde iletiler duyarlı bir şekilde verilir ve alınır. Bu ailelerde destek, anlayış ve empati vardır. Birbirleri ile konuşacak çok şeyleri vardır. Bir çatışma olduğunda sessiz kalmak yerine konuşarak çözümlemeyi tercih ederler.

Takdir etme: Aile üyeleri birbirlerine takdirlerini gerek sözleri gerek yaptıkları ile belirtirlerse bağlılıkları daha da güçlenecektir. Takdir etme, aile bireylerinin özgüvenlerini artıracaktır.

Kriz dönemlerine yönelik görevler: Hastalık, kaza, iş kaybı, ekonomik sorunlar gibi ailenin bütünlüğüne yönelik tehditlerin yarattığı krizlerde, aile üyelerinin birbirine destek olma ve korumasına yönelik görevlerdir.

Beklenen yaşam stresleri, gelişimsel (örn.bireyin yaşı ya da ailenin yaşam evresi ile ilgili) ve durumsal (eş ve çocuklarla yeterli vakit ayıramama) nitelikte olabilir.

Her aile gelişim evresine göre bazen merkezcil döneme geçer, aile içi yaşama ağırlık verir, ailenin dış sınırları belirginleşirken aile içinde yardımlaşma ve sınırlar esner (örn bebeklerini büyütürken). Kimi zaman ise merkezkaç dönemde giren aile sistemi bireylerinin aile dışındaki bağımsızlaşması hedeflerine yönelir (örn.genç erişkinin evden ayrılması).

Bekar genç erişkinin; ailesinden duygusal olarak ayrışma sürecini tamamlaması, yakın ilişkiler kurmayı başarması, kendi yaşam planlarını oluşturma yeterliliğine kavuşmuş olması beklenir.

Bebeğin aileye katılımı ile birlikte bazen geniş ailenin desteğine ihtiyaç duyulur ve ailenin sınırlarında esneklikler gerektirir.

Modernist görüş gerçeğin nesnel olarak gözlendiğini ve sistemik olarak bilindiğini belirtirken, postmodernizm gerçeğin öznel olduğunu ifade eder. Postmodern anlayışa göre, gerçeğin keşfedilmesinden çok yapılandırılması söz konusudur.