Engelli Bireylerin Aileleri ile İş Birliği ve İletişim

Aile, toplumun en küçük birimi ve temel yapı taşıdır.

Birey doğduğu andan itibaren kendisine yaşamını devam ettirebilmesi için gerekli bakım ve desteklerin sunulduğu sosyal bir ortam olan ailenin içindedir.

Aile bireyleri kişinin ilk öğretmenleridir.

Ailelerle iş birliği kurabilmek için öncelikle yapılması gerekenlerden biri ailelerle bir iletişim başlatmaktır.

İletişimi olumsuz etkileyebilecek bazı etmenler bulunmaktadır, bu etmenlere iletişim engelleri denilmektedir.

İletişim engellerini bilmek iletişimi etkileyebilecek olası sorunları önceden tespit ederek, önlemlerin alınmasına yardımcı olabilir.

İnsanların oluşturduğu birincil sosyolojik grup ailedir. Aile bu sebeple pek çok bilim dalının araştırma konusu olmuştur.

Türk Dil Kurumu (TDK) aileyi “Evlilik ve kan bağına dayanan, karı koca, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum içindeki en küçük birlik.” olarak tanımlamıştır.

Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu aileyi “Bir toplumda hukuki temele dayalı evlilik ve akraba bağlılığı (anne, baba, çocuklar, büyükanne ve baba ile yakın akrabalar) oluşmuş, aynı mekânda yaşayan en küçük toplumsal kurum” olarak tanımlamıştır.

Yalnızca eşlerden veya eşler ve çocuklarından veya yalnız ebeveyn ve en az bir çocuktan oluşan aileler olarak tanımlanmaktadır.

Anne, baba ve/veya çocuklarla nine, dede, hala, amca, dayı, teyze vb. akrabalardan oluşan, en az iki neslin bir arada yaşadığı kalabalık aile tipine denir.

Çekirdek aileye 6 aydan fazla bir süre geçmiş olması şartıyla dede/nine gibi bir akrabanın eklenmesi de geniş aile kapsamındadır.

Ailenin başı ve eşi, evli oğulları, gelinleri veya bir evli oğul ve diğer bekâr çocukları ya da tek bir evli oğul, gelin ve torunların birlikte oturdukları bir aile biçimidir.

Aile başkanının kendi ana ve babası (veya bunlardan biri), bekâr kardeşleri, eşinin benzer akrabaları ya da her ikisinin diğer akrabalarının bulunması ile oluşan aile biçimidir.

Ölüm, boşanma, ayrı yaşama gibi nedenlerle eşlerden birinin veya her ikisinin bulunmadığı ailedir.

Yalnızca çocuklar ve anne veya babanın bulunduğu ailelerdir.

Toplumsal bir kurum olan ailenin en önemli özelliği aile işlevlerini düzenli olarak gerçekleştirmesidir

Seligman ve Darling ailenin işlevlerini şu şekilde sıralamıştır:

1. ekonomi
2. sağlık ve bakım
3. boş zamanları değerlendirme
4. sosyalleşme
5. kendini tanıma
6. sevgi bağı
7. eğitim
8. iş ve din

Turnbull ve arkadaşları aile işlevlerini şu şekilde sıralamışlardır;

1. duygusal yakınlık
2. öz saygı
3. maneviyat
4. ekonomi
5. günlük bakım
6. sosyalleşme
7. eğlence ve dinlenme etkinlikleri
8. eğitim

Başbakanlık Kadın ve Sosyal Hizmetler Müsteşarlığı (1994) ailenin işlevlerini dörde ayırmıştır. Bunlar şu şekilde ifade edilmiştir:

1. kolaylaştırıcı
2. arabulucu
3. uyum sağlayıcı
4. birbirinden farklı yetenek ve potansiyele sahip
   üyeler için korucuyu bir sistem.

Engelli bireylerin bakım hizmetlerini planlarken en doğru plan ve uygulamalarla
en yüksek verimi alabilmek için ailelerin katılımını sağlamak önemlidir.

İş birliği TDK tarafından “Amaç ve çıkarları bir olanların oluşturdukları çalışma ortaklığı” olarak tanımlanmıştır.

İş Birliği: Ortak bir amaç doğrultusunda birlikte çalışan insanların geliştirdiği ortaklıktır.

İş birliği konusunda yapılan tanımlara ve açıklamalara bakıldığında iş birliğinin bir süreç oluşunun vurgulandığı görülmektedir.

iş birliği sürecinin bireylerin birlikte neler yaptıklarının ötesinde nasıl çalıştıklarıyla ilişkili bir anlam taşıdığı ifade edilmektedir.

İş birliği sürecinin özellikler şunlardır:

• Gönüllülük
• Eşitlik
• Ortak bir amaç
• Kararlar için sorumluluk
• Ortak kaynaklar

Kişi zorunluluk dolayısıyla bir ekipte bulunsa bile bu kişiyle gönüllü olmadığı sürece bir konuda iş birliği yapmak mümkün değildir. İş birliği sürecine katılım gönüllü bir şekilde sağlandığında, bireylerin kendi seçimlerini kullanmaları dolayısıyla motivasyonlarının daha yüksek olacağı ve bu durumun iş birliği sürecinin başarısını olumlu etkileyeceği belirtilmektedir.

Engelli bi­reyin bakımı sürecinde uzman rolünde bulunacak kişi ailelere karşı üstten bir tutum takınmaksızın iletişim kurmalı, aile bireylerine, onların bilgilerine ve fikirlerine değer verdiğini, aile bireylerini iş bir­liği sürecinde değerli ortaklar olarak gördüklerini aktarmalıdırlar.

Engelli bireyin bakımını planlarken amaç belirleme noktasında aile ve uzman birlikte hareket edilmeli ve fikir ayrılıkları oluştuğunda ekip olarak her bir amacın gerekliği ve önceliği tartışılarak karar alınmalıdır. Böylece hem herkesin katılımı sağlanacaktır hem de alınan kararın ortak bir amaç olarak benimsenmesi kolaylaşacaktır.

Kararların sorumluluğunu almanın yanı sıra bireylerin sorumlu olacakları alanların belirlenmesi, bireylerin sürecin başından sonuna gerek zaman gerek kaynak açısından kendilerini ayarlamalarına ve planlamalar yapmalarına imkân verir.

Bu temel kaynaklar zaman, çalışma alanı, uzmanlık, bilgi kaynakları, ekipman şeklinde sıralanmaktadır.

İş birliğini etkileyebilecek etmenler şunlardır:

• Zaman
• Kişisel İnanışlar ve Bakış Açıları
• Güven
• Beceri
• Saygı
• Etkili İletişim Becerileri

Kişiler arası iletişim, çeşitli mesajların gönderildiği, alındığı, yorumlandığı ve eş zamanlı olarak tümüyle ilgili sonuçlar çıkarılan, başlangıcı ve sonu olmayan bir süreçtir.

İletişim kavramına ilişkin tanımlardan bazıları şu şekildedir:

• “İletişim etki tepkinin temel sürecidir.”
• “İletişim bilgi alışverişidir.” (Neuburger,
• “İletişim bilgi aktarımıdır.”
• “İletişim karşılıklı ilişkilerin aracıdır.”
• “İletişim sosyal etkileşimin öznel bir biçimidir.”
• “İletişim bilginin, fikirlerin, duyguların, becerilerin vb. simgelerin kullanımı yoluyla iletilmesidir.”
• “İletişim mesajlar aracılığıyla gerçekleştirilen toplumsal bir etkileşimdir.”
• “İletişim insanların kolektif olarak toplumsal gerçekliği yaratıp düzenledikleri süreçtir.”
• “İki birim arasında bilgi, duygu ve düşünce alışverişi.”

İletişime dair pek çok tanım mevcuttur, bu tanımlara ve yapılan diğer tanımlara bakıldığında kişiler arası iletişimle ilgili olarak bazı benzerliklere ulaşılabileceği ifade edilmektedir:

• Kişiler arası iletişimde en az iki birey bulunur.
• Kişiler arası iletişim bir süreçtir ve bu süreç karşılıklıdır, tek yönlü değildir.
• Kişiler arası iletişim sürecinde bilgi, duygu, düşünce ve yaşantılar karşılıklı olarak aktarılır.

İletişimin temel ögeleri şu şekilde sıralanabilir:

• Kaynak
• Mesaj
• Kanal
• Alıcı
• Dönüt

Kaynak, mesajı göndererek iletişimi başlatan kişidir. Kaynak bir kişi ya da örgüt olabilir.

Kaynak duygu, düşünce ya da bilgilerini başka bir kişiye ya da gruba aktarmak amacıyla araçları/ kanalı kullanarak iletişimi başlatır.

Oluşturulan iletinin kaynaktan alıcıya gitmesini sağlayan yola kanal denir.

Kaynağın kanal ya da kanallar yoluyla iletiyi ulaştırmayı amaçladığı kişi ya da kişilere alıcı denir.

Dönüt, kaynak tarafından gönderilen iletiye yönelik olarak alıcının geliştirdiği tepkidir.

Doğrusal iletişim modeli süreci şu şekilde ifade edilebilir:

• İletiyi yollayan, belirli bir hedefe ulaşmak üzere iletisinin nasıl olacağına ve iletisini hangi kanalla hangi araçla göndereceğine karar verir.
• Birey deneyimlerinden yararlanarak amacını gerçekleştirmek için ulaştırmak istediği anlamı taşıyacak iletisini kodlayarak oluşturur.
• Kaynak aktarmak adına iletiyi sözel ya da sözel olmayan formlara çevirir.
• Alıcı, kendisine gönderilen iletiyi anlamaya çalışır.
• Alıcı iletiyi kendi yaşam deneyimleri doğrultusunda anlamlandırmaya çalışarak, kendisine en doğru gelen sonucu elde edene dek yorum geliştirir.

Etkileşimsel iletişim modelinin özellikleri şu şekilde karşımıza çıkmaktadır:

• İletiler hem kaynak hem de alıcı tarafından kodlanır ve çözümlenir.
• İletişimde her iki taraf da kaynak ve alıcı olarak yer alırlar, karşılıklılık söz konusudur dolayısıyla her iki taraf da dönütler verir.
• İletişim bireylerin daha önceki deneyimlerinden etkilenir.
• Etkileşimin meydana geldiği fiziksel çevre iletişimi etkiler.
• Önceki ilişkiler bireylerin kuracakları iletişimi etkiler.
• İletişim yer aldığı sosyo kültürel durumdan etkilenir.

Yazılı iletişim modelleri denildiğinde iletişim defterleri, notlar, mektuplar, elektronik postalar ve teknolojinin getirisiyle çeşitli uygulamalarla ya da programlarla gönderilen mesajlar ya da el kitapları, bültenler vb. pek çok seçenek düşünülebilir.

Sözlü iletişimde, yüz yüze görüşme yapmanın yanında telefon görüşmeleri ya da telefon/bilgisayar kullanılarak yapılan görüntülü görüşmeler düşünülebilir.

Bazı uzmanlar ve aileler mektup ya da notlar yerine iletişim defterlerini tercih edebilmektedirler çünkü notlar ve mektuplar düşünüldüğünde iletişim defterlerinin kaybolma ihtimali daha düşüktür. Bunun yanı sıra iletişim defterleri hem önceki diyalogların görülmesine imkân tanır hem de uzun vadede iletişimin kaydının tutulmasına hizmet eder. Bunun yanı sıra iletişim defterleri hem önceki diyalogların görülmesine imkân tanır hem de uzun vadede iletişimin kaydının tutulmasına hizmet eder.

El kitaplarının ya da rehberlerin biçimsel özellikleri okunmaları açısından önem taşımaktadır. El kitaplarının kısa, açık ve kolay anlaşılabilir ilgi çekici bir yazım tarzıyla oluşturulması onları okumak için daha çekici kılmaktadır.

Her konunun kayıtlı kalması açısından pratik olan bu yolla notlarla, mektuplarla ya da iletişim defterleriyle iletilmesi amaçlanan bilgiler iletilebilir.

Sözlü iletişim kurulduğunda gönderilen iletinin alıcı tarafından ne derece anlaşıldığı belirlenebilir, alıcı gereksinim duyduğunda daha açık ve net anlamasına hizmet edecek açıklamaları ve ek bilgileri talep edebilir. Ses tonu tüm süreç boyunca iletişimin daha sağlıklı yürütülebilmesi adına ipuçları sağlayabilir. Bunların yanı sıra yüz yüze iletişim sağlandığında vücut dili, jest ve mimikler gibi diğer etmenler de sürece dahil olarak iletilmek istenen mesajın etkisini güçlendirebilmektedir.

Sözlü ve yüz yüze iletişim tekniklerini şu şekilde ele alabiliriz:

• Telefon Görüşmeleri
• Bire bir yüz yüze görüşme
• Planlanmamış Görüşmeler
• Ailelerle grup olarak gerçekleştirilen görüşmeler
• İnternet yoluyla gerçekleştirilen görüşmeler

Aile ve uzmanlar arasındaki telefon görüşmelerinin etkili yürütülebilmesi adına bazı bilgiler şu şekilde sunulmuştur:

• Her görüşmenin önemli olduğu unutulmamalıdır.
• Telefon görüşmesinin başında önce kendinizi tanıtın, aradığınız zamanın uygun bir zaman olup olmadığını sorun eğer uygun bir zaman değilse ne zaman arayabileceğinizi kararlaştırarak görüşmeyi sonlandırın.
• Telefonu eleştirileri sunma aracı olarak kullanmayın, eleştirilerinizi yüz yüze olduğunuz bir görüşmede uygun bir dil kullanarak ifade edin.
• Arama yapmadan önce görüşmenin gündemi konusunda notlarınızı hazırlayın.
• Görüşme esnasında bekletmek durumunda kalırsanız aileye bunun nedenini açıklayarak beklemesini rica edin ancak uzun bir süre beklemek durumundaysanız nedenini açıklayarak konuşmayı uygun şekilde sonlandırın ve en kısa sürede tekrar arayın.
• Telefon görüşmesi esnasında anlaşılır, net ve olumlu ifadeler kullanmaya özen gösterin, aile bireylerinin size soru sormasına olanak tanıyın.
• Tüm aramaları zamanında gerçekleştirme ve zamanında yanıtlama konusunda özen göstermeye çalışın.
• Görüşmeyi sonlandırırken karşınızdaki aile bireyine teşekkür ederek sonlandırmaya dikkat edin.

Görüşme öncesinde yapılması gereken düzenlemeler;

• görüşme hakkında bilgilendirmede bulunma,
• görüşme gündemini planlama ve
• çevresel düzenlemeleri gerçekleştirme olarak
  sıralanabilir.

Görüşme esnasında aile ile uyumlu ve içten bir ilişki geliştirmeye, bireye ilişkin bilgi elde etmeye ve bilgi sunmaya, konuşmayı özetleyerek bir sonraki görüşmeyi planlamaya dikkat edilmelidir.

Görüşme esnasında aileden bilgi toplanabilecek sözel ifadelerin yanı sıra tutumlar, jestler ve mimikler, duygular, ses tonlamaları ve davranışlar da önemli bilgi kaynakları olarak değerlendirilmelidir. Ailenin hassasiyetlerine ve kültürel özellikleri dikkate alınarak ailenin gündem doğrultusunda teşvik edici bir tutum sergilenmelidir.

Görüşme esnasında ailelerin ne demek istediklerini anlamakta güçlük çekildiğinde açıklamalar ya da örneklerin istenmesiyle ifadelerle neyin kastedildiği daha açık bir şekilde ortaya koyulmaya çalışılmalıdır.

Ailelerle konuşurken uzman kendi alanına ilişkin terimler yerine ailenin anlayabileceği kavramları kullanmaya özen göstermelidir. Bunun yanı sıra aile ile görüşme esnasında olumlu gelişmeler ve durumlarla iletişime başlanmalıdır. Diğer gündem maddelerine daha sonra geçilmelidir. Aileye somut örnekler verilmeli ve aile huzursuz ya da kafası karışmış göründüğünde ailenin soru sorabilmesi ya da yorumda bulunması için fırsat oluşturulmalıdır. Görüşme sonunda görüşme boyunca ele alınan gündem maddeleri kısaca özetlenmeli ve alınan kararlar tekrarlanarak açık ve net hâle getirilmelidir. Gerekli görev dağılımları ve eğer yapılacaksa bir sonraki görüşme tarihi, zamanı ve olası gündem maddeleri kararlaştırılmalıdır. Görüşme sonunda olumlu ifadeler kullanılmalı ve aileye katılımı için teşekkür edilmelidir.

Görüşme sonrasında eğer uygunsa uzman görüşmeyi bireyle birlikte ele alarak alınan kararları ve sonuçları varsa diğer uzmanlarla da paylaşmalı, görüşmeye ilişkin tutanakları kaydetmelidir. Bu kararların ne anlama geldiği de açıklanarak anlaşılır hâlde sunulmalıdır ve engelli bireye soru sorması ve yorumlar yapması için fırsat sağlanmalıdır. Görüşmede alınan kararlar ve amaçlar unutulmadan kaydedilerek dosyalanmalıdır. Uzman bir sonraki toplantının tarihini ve yerini not etmeyi unutmamalıdır.

Sözel olmayan iletişim becerileri konuşma ya da yazılı sözcükler haricindeki tüm iletişimi kapsamaktadır. Mimikler, jestler, yüz ifadeleri, duruş, ses tonu ve kelime vurguları yoluyla sözel olmayan iletişimler geliştirmektedir.

Sözel olmayan iletişim becerileri iki başlık altında ele alınmaktadır. Bunlar; fiziksel hazır bulunuşluk ve dinlemedir.

Fiziksel hazırbulunuşluk denildiğinde göz kontağı ve fiziksel temas, yüz ifadeleri ve jestler akla gelmelidir.

• Kişiler kimi zaman dikkatini tamamen karşısındaki bireye yönlendirmeden dinleyebilirler.
• Kimi zaman dinliyor gibi gözükürken tamamen farklı şeyleri düşünüyor olabilirler.
• Kimi zaman ilgileri, enerjileri, duyguları ya da zamanları doğrultusunda belirli bölümleri dinleyerek seçici dinleme gerçekleştirebilirler.
• Kimi zaman dikkatli pasif dinleme gerçekleştirerek jest ve mimikleriyle, sessizlikleri ya da cesaretlendirmeleri kullanmaksızın karşısındakinin konuşmaya devam etmesine ilişkin ya da konuşmasında ne söylediğine ilişkin tepkide bulunulmayan dinleme gerçekleştirebilirler.
• Kişiler kimi zaman aktif bir dinleme gerçekleştirirler, konuşmaya daha fazla dâhil olarak canlı bir şekilde, yorumlar yapıp sorular sorarak, kendi kişisel deneyimlerini paylaşarak iletişim kurarlar.
• Kimi zaman ise kişiler kendilerini karşılarındaki kişinin yerine koyarak, onun deneyimlerini ve anlattıklarını kendileri yaşamışçasına düşünerek empatik bir dinleme gerçekleştirirler.

Sözel tepkiler şu şekilde sıralanabilirler; cevabı genişletme, yeniden ifade etme, duygulara karşı tepkide bulunma, soru sorma ve özetleme.

İletişim engellerinin; ailelerden kaynaklanan engeller, uzmanlardan kaynak engeller ve sistemden kaynaklanan engeller olarak sınıflandıkları görülmektedir.