Yetişkin Engelli Bireylerin Bakımları ve Bakım Sunan Ekip Üyeleri ile İşbirliği

Hiç şüphesiz ki geçen zaman diliminde, bulaşıcı hastalıkların kontrolü, doğum sonrası ve bebek bakımında gelişme, hijyen ve beslenme kalitesinde artış, tıp alanındaki ilerlemelere bağlı olarak tanı ve tedavi sürecinde başarı, sağlık ve bakım hizmetlerinde gelişmeler bireylerin yaşam süresini arttırmada etken olmuştur (Bonder ve Bello-Hass, 2009).

Sağlık ve bakım gereksinimleri için sağlık ve sosyal hizmetler sistemine en çok başvuran engelli bireylerin zihinsel yetersizlik, Down Sendromu, serabral palsi, otistik spektrum bozukluğu, görme yetersizliği ve işitme yetersizliği tanısına sahip oldukları görülmektedir.

Hafif ve orta düzeyde zihinsel yetersizliği olan yetişkin ve yaşlı bireylerin genel sağlık sorunları şu şekildedir:

•Akut sağlık sorunları (ör. üst solunum yolu
enfeksiyonu, orta kulak iltihabı)
• Artan yaşla birlikte kalp ve dolaşım sorunları (ör. doğuştan kalp hastalığı, kalp kapak
sorunları, kalp yetmezliği, hipertansiyon,
damar tıkanıklığı)
• Düşük fiziksel aktivite seviyesi ve beslenme
alışkanlığına bağlı olarak obezite
• Bazı kanser türleri (ör. gastrointestinal)
• Görme ve işitme sorunları
• Düşük aktivite düzeyi ve bağırsak hareketliliği nedeniyle kabızlık (konstipasyon)
• Kas tonusu ve mesane kapasitesindeki azalmaya bağlı idrar tutmada güçlük
• Yaşlılık döneminde erkeklerde prostat sorunları
• Yetersiz ağız bakımı nedeniyle diş problemleri
• Nörolojik sorunlar (ör. Epilepsi)

İleri düzeyde zihinsel yetersizliği olan yetişkin ve yaşlı bireylerin genel
sağlık sorunları şu şekildedir:

•Kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları, solunum yetmezliği, akciğer inflamasyonu

•Kronik kabızlık
• Enfeksiyon hastalıklar
• Doğuştan veya sonradan oluşan kas-iskelet
sistemi sorunları (omurgada eğrilik, kalça
ekleminde gelişim yetersizliği, ayakta deformiteler)
• Yutma-çiğneme güçlüğü ve bağımsız beslenememe, reflü
• Düşük aktivite düzeyi ve yetersiz beslenmeye bağlı osteoporoz
• Epilepsi
• Şizofreni ve diğer psikotik bozukluklar
• Diş ve ağız sorunları

Dünya Sağlık Örgütü ileri düzeyde zihinsel yetersizliği olan bireylerin zekâ aralığını 35’in altı olarak tanımlamaktadır.

Down sendromlu yetişkin ve yaşlı bireylerde görülen genel sağlık sorunları aşağıda özetlenmiştir:

• Hormonal yetersizlikler (ör. tiroid fonksiyon bozuklukları)
  • Kalp sorunları (ör. kalp kapak hastalıkları, koroner arter hastalığı, aort kapak yetmezliği)
  • Solunum hastalıkları (ör. uykuda solunum durması)
  • Düşük aktivite düzeyi ve hipotiroidizme bağlı obezite
  • Cilt hastalıkları, diş çevresi enfeksiyonları Kanser (ör. kan, testis)
  • İşitme sorunları (ör. kulak kiri nedeniyle daralmış kulak kanalı)
  • Göz hastalıkları (ör. katarakt, iris bozuklukları, retina ve optik sinir sorunları, şaşılık, göz titremesi)
  • Kas-iskelet sorunları (ör. boyun 1. ve 2. omur arasında eklem gevşekliği)
  • Alzheimer hastalığı (ör. ilerleyici bilişsel kayıp, halüsinasyon, yanılsamalar, psikososyal sorunlar)

Otizm Spektrum Bozukluğu yaşamın ilk üç yılında ortaya çıkıp iletişim ve sosyal etkileşim sorunları, sınırlı/yinelenen ilgi ve davranışlarla karakterize nörolojik temelleri olan karmaşık bir nörogelişimsel yetersizliktir.

Yaşlanmayla birlikte göz çevresinde deri altı yağ dokusunda kayıp, doku
elastikiyetinde azalma, göz kas kuvvetinde düşüş (ör. şekillerde çarpıklık), kornea netliğinde azalma (ör. bulanık görme), iris ve göz bebeğinde yetersizlik (ör. gece görüşünde güçlük), lens yoğunluğunda artış (ör. renk hassasiyet kaybı) ve merkezi sinir sistemi bilgi işlemleme sürecinde yavaşlama (ör. karmaşık şekilleri algılamada güçlük) gibi belirtilerle ortaya çıkan görme fonksiyonlarında gerilemeler ortaya çıkmaktadır.

Engelli bireylerin sınırlılıkları, sağlık bakım personelinin engelli bireylerin tedavi ve bakımı konusunda deneyimli olmaması, sağlık personelinin hasta yoğunluğu nedeniyle bu bireylere çok zaman ayıramaması, sağlık sistemindeki bürokratik güçlükler, hastane veya bakım merkezinde çevresel şartlar ve fiziki koşulların uygun olmaması gibi nedenler engelli bireylerin sağlık sistemine dahil edilmesi ve yararlanmasında engelleyici olabilmektedir (Lindsey, 2002).

Bu planlamada amaçlar; bireyin mevcut sağlık durumunu korumak, oluşacak muhtemel sağlık sorunu veya hastalığa karşı önlem alarak bakım sunmak, iyileşme sürecine yardımcı olmak, günlük yaşam aktivitelerinde bağımsız olmasını desteklemek, gereksinimlerini karşılamak ve “iyi olma hâli” sürdürmektir.

Bakım planlamasının temel bileşenleri (a) değerlendirme, (b) bakım gereksinimlerinin tanımlanması, (c) bakım planı hazırlama, (d) bakım planını uygulama ve (e) gözden geçirmedir. İzleyen bölümde bu bileşenlerden her biri ayrıntılı olarak tanıtılmıştır.

Kurumsal bakım hizmetleri, bakmakla yükümlü kimsesi olmayan veya ileri düzeyde sağlık ve bakım gereksinimi olan bireylere farklı disiplinlerden sağlık ve bakım uzmanlarının gündüzlü veya yatılı olarak hizmet verdiği birimlerdir. 

Kurumsal Bakım hizmetleri şu birimlerden oluşmaktadır:
• Hastaneler veya Klinikler
• Hastalığa Özel Merkezler
• Rehabilitasyon Merkezi
• Bakım ve Rehb. Mernezi ve Huzurevleri
• Mesleki Rehabilitasyon

Toplum temelli bakım, kurum altında yaşama nedeniyle yalnızlık, psikososyal gereksinimlerin karşılanamaması, eski aile yaşamına duyulan özlem, depresyon ve yabancılaşma gibi olumsuzlukları engelli bireylerin üzerinden kaldırmayı hedefleyerek kendi yaşam alanı içerisinde aile veya arkadaşlarıyla birlikte farklı sağlık ve bakım gereksinimleri dışardan desteklenerek bulunduğu sosyal çevreye dâhil olmasını amaçlayan bir bakım modelidir. 

Bu modeller:
Bireysel yaklaşım, konsültasyon yaklaşımı, ortak yaklaşım, multidisipliner yaklaşım, disiplinler arası yaklaşım, disiplinler üstü yaklaşım modelleri olarak sıralanabilir.

Bir ekibin yedi ile on arası üyesi olması idealdir, ekibin daha kalabalık olması koordinasyon açısından zor olabilmektedir. Ekip üyeleri, iletişime açık, karar verici ve problem çözme eğiliminde olan özelliklere sahip olmalıdır.

Özellikle kalp ve solunum sistemi hastalıkları, epilepsi, kendini yaralayıcı davranışlar, işitme ve görme kayıpları, uyku bozukluğu, kas-iskelet sistemi ve hematolojik sorunlar engelli bireylerin sık hastaneye başvurma nedenleri arasındadır. 

Rehabilitasyonun başarısını, yaş (ör. 70 yaş ve üzerinde katılım motivasyonu düşük), kırılganlık (ör. yetersizlik durumuna yol açacak nedenler, örneğin felç geçirmek veya çoklu sistemik sorunlar), motivasyon, depresyon ve bilişsel düzey gibi kişisel faktörlerin yanı sıra aile üyeleri ya da bakıcı, yaşadığı ortam ve terapistle etkileşim gibi çevresel faktörler de etkileyebilmektedir.

Kanadiyen yürümeye yardımcı cihazlar içinde en az bireye destek verip vücut ağırlığını taşımasına yardımcı olan cihazlardır. Kişinin vücut ağırlığının yaklaşık %25’ini tek noktadan destekler. Bu cihazın ağırlığı yapıldığı malzemeye göre değişir. En çok tercih edilen daha hafif ve dayanıklı olan alimünyum ve karbon fiber malzemeden yapılan cihazlardır. Yardımcı aracın uzunluğu, kullanılacak
kişinin 20-30° lik dirsek açısıyla cihazı tutmasını sağlayacak boyutta olması idealdir. Farklı tutma (top, t, düz, kürek) seçenekleri olan kanadiyen modelleri ile kişinin el ve parmak yapısına uygun olan bir tipi seçilmelidir.

Çevresel düzenlemeler evin organize edilmesi (ör. mutfak tekrar düzenlenerek yemek hazırlamanın kolaylaştırılması), engelli bireyin fonksiyonlarının desteklenmesi (ör. gözlük kullanımını sağlamak), bireyin günlük rutinini planlamak (ör. yapılacaklar listesi organize etmek), engelli bireyi korumak (ör. düşmesine veya yaralanmasına neden olabilecek nesneleri ortamdan kaldırmak), evdeki eksiklikler üzerinde çalışma (ör. çevredeki yetersiz duyusal uyaran, zayıf aydınlatma), ev ortamını kolaylaştırma ve geliştirme (ör. yaşamdan zevk almasına yardımcı olma, yatağını pencereye doğru çevirme) veya yeni bir ev ortamına taşınma şeklinde sınıflandırılabilir.

• Hastaneye başvuru sırasında tedavi izninin sağlanması konusunda gerekli yasal işlemleri takip etmeli ve yasal izni almalı,
• Engelli bireyin sosyal güvencesi kapsamında ilgili kurum yetkilileriyle görüşmeli,
• Engelli bireyin hastanede kaldığı sürece kurum bakımı altında ise kurum yetkilileriyle, kendi evinde kalıyorsa aile üyeleriyle iş birliği içerisinde olmalı,
• Hastane kaynaklarının engelli birey için verimli kullanımını sağlamalı, sağlık hizmetlerinin koordinasyonu gibi hastanede yatış süresini kısaltacak yaklaşımları organize etmeli, bireyin varsa yasal başka hakları bunlardan hastanenin yararlanmasını sağlamalı,
• Taburcu planlamasını organize etmeli,
• Sağlık ve bakım hizmetlerinin aksamaması için taburcu öncesi engelli bireyin kaldığı kurumun müdürü veya sosyal hizmet uzmanı ile görüşmelidir.