Engelli Aile Bireylerinin Yaşadıkları Süreçler ve Yaşanabilecek Psikolojik Sorunlar

Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu, aileyi “bir toplumda, hukuki temele dayalı evlilik ve akraba bağlılığı (anne, baba, çocuklar, büyükanne ve baba ile yakın akrabalar) oluşmuş, aynı mekânda yaşayan en küçük toplumsal kurum” olarak tanımlar.

Bütün toplumlarda ailenin dört temel fonksiyonu vardır. Bunlar; cinsellik, üreme, ekonomi ve eğitimdir.

Aile Tipleri;

Çekirdek aile

Geniş aile

Ataerkil geniş aile

Geçici geniş aile

Parçalanmış aile

Tek ebeveynli aile

Çocuğun gelişimine göre ailenin geçirdiği farklı aşamalar vardır. Bunlar imgeleme, bakım, otorite, rehberlik, bağlılık ve ayrılış olarak altı aşamada incelenebilir .

• Hamilelikten çocuğun doğumuna kadar olan dönem imgeleme,
• Çocuk ile aile bireyleri arasında bağlanmanın gerçekleştiği dönem bakım,
• Çocuğun toplum kurallarını anlaması için ailenin çocuğa yardımcı olduğu dönem otorite,
• Çocuğun toplumsal gerçekliği anlaması için ailenin yardım ettiği ve okul öncesinden ergenliğe kadar devam eden dönem rehberlik,
• Ailenin ve çocuğun karşılıklı olarak yapılandırdıkları karşılıklı bağlılık,
• Çocuğun kendi başına yaşamaya başlamaya hazır olduğu dönem ayrılıştır.

• Ebeveynlerin yaşı, cinsiyeti, sağlık durumu ve çocuğun yetersizliğinin doğası
• Duygusal, psikolojik ve bilgi ile ilgili kaynaklar ve bu kaynakların kullanılabilirliği
• Ebeveynlerin ve ailenin yapısı, üyelere verilen roller ve beklentiler
• Ailenin uyumunu, iletişimini, güvenini ve esnekliğini içeren gücü ve işlevde bulunma düzeyi
• Aileyi oluşturan bireylerin sayısı, yaşı ve sağlık durumu
• Ekonomik değişkenler
• Ailenin özellikleri ile ilgili diğer değişkenler

Sosyal çevre modeli aynı zamanda stres ile başa çıkmada kullanılan bir modeldir. Bu model birbirini kapsayan 5 sistemden oluşur. Bu sistemler ontojenik, mikrosistem, ekosistem, mezosistem ve makrosistemden oluşur.

Ontojenik Sistem: Bireyin psikolojik yeterliliklerini içeren sistemdir.
Mikrosistem: Ontojenik sistemi kapsayan ve aile üyeleri arasındaki etkileşimin doğasını içeren sistemdir.
Ekosistem: Mikrosistemi kapsayan ve uyumu kolaylaştırmak için kullanılabilir sosyal destekleri ve durağan çevreyi içeren sistemdir.
Mezosistem: Ekosistemi kapsayan ve bireysel işlevlerin içerisinde gerçekleştirildiği iki ya da ikiden fazla ortamı kapsayan sistemdir.
Makrosistem: Bütün sistemleri kapsayan ve modern aile hayatını çevreleyen kültürel inançları, değerleri ve tutumları içeren sistemdir.

Aşama modelidir.Ailelerin çeşitli aşamalardan geçerek kabul ve uyum aşamasına geldiğini varsayan bir modeldir.

Bütünleyici yaklaşımda ekoloji, gelişim, davranış ve uygunluk kavramları aşağıdaki gibi tanımlanmıştır.
Ekoloji: Bireyin ve çevrenin birbiri ile karşılıklı ilişki içinde bulunmasıdır.
Gelişim: Bireyin ve çevrenin birbiri ile etkileşimi ile devamlı gelişim içinde olan uyumudur.
Davranış: Bireyin daha önce yapılandırılmış davranış desenleri çerçevesinde belirli zamanı, konuyu ve yeri içeren ortamda meydana gelen birey ve çevre arasındaki dinamik ilişkilerin gösterilmesidir.
Uygunluk: Birey ile çevre arasındaki mükemmel uyuşmadır.

Şok, inanmama ve yadsıma (inkar) aşaması, engelli çocuğu olduğunu öğrenen ailelerde sıklıkla ilk görülen tepkilerdir. Aile engelli çocuğa sahip olduğunu öğrenince şok yaşar. Beklenmeyen bir durum olduğundan aşırı üzüntü ve çaresizlik hisseder. Bu duygulara ek olarak suçluluk ve utanç duygusu da
görülebilir. Aileler, bu aşamada çocuklarının engelli olduğunu kabul etmek istemezler. Teşhisin yanlış konulmuş olabileceğini düşünerek gerçekleri inkâr
ederler.

Öfke ve içerleme duygusunun yaşandığı aşamadır. Aile çocuğa konulan tanıyı ve yardım önerilerini öfke duyarak reddeder. Engeli inkâr etmeye bu
aşamada da devam eder. Akraba, arkadaş ve sosyal çevresinde normal gelişim gösteren çocukları olanlara karşı içerleme duygusu geliştirir. Aile “neden
biz/ben?” sorusunun yanıtını arar. Geçmişi ve çevreyi sorgular. Öfke duygusu ile çevreye tepki gösterir. Bu tepki sonucunda çevreden olumsuz tepkiler
almaya başladığında aile kendi içine yönelir. Öte yandan ailenin normal gelişim gösteren çocuklara sahip bireylere ve kendinî anlamadığına inandığı sosyal çevresine içerlemesi de ailenin kendi içine yönelmesinin bir başka sebebidir.

Pazarlık aşamasında yetersizliğin bir şekilde ortadan kalkacağına inanır. Buna inanmaya iten etkenlerden biri “neden biz/ben” sorusuna aradıklarıyanıtlardır. Diğeri ise içinde bulunduğu kültürün, inandığı dinîn ve toplumun özellikleridir. Aile bu etkenlerin gereklerini yerine getirerek engeli ortadan kaldırabileceğine inanır. Bu amaç doğrultusunda doktorlar, uzmanlar, doğaüstü güçlere sahip kişiler ve hatta Tanrı ile pazarlığa girişir. Bu aşamada aile engel hakkında birçok bilgiye ulaşmıştır.

İlk üç aşamada çözüm bulamayan aile çaresizlik ve umutsuzluk duyguları yaşar. Öfke ve içerleme aşamasında içinde bulunduğu sosyal çevreden uzaklaşmış, sosyal desteklerini kaybetmiş ve depresyon yaşamaya başlamıştır. Aile gerçekle yüzleşmiş ve imgeleme aşamasında kurguladığı normal çocuğunu kaybettiğinin, gelecekle ilgili planlarını, umutlarını ve yaşam tarzını değiştirmek zorunda olduğunun farkına varmıştır. Aile bu aşamada gerekli yardımlara ulaşır ve kendi iç dinamiklerini doğru ve etkili bir şekilde kullanırsa kazançlı çıkabilir ve kabullenme aşamasına ulaşabilir. Depresyon ve umutsuzluk aşaması sanıldığının aksine yıkıcı etkileri olan bir aşama değildir.

Bu aşamada aile, engelli çocuğunu ailenin bireyi olarak kabul eder. Ailenin algıları değişmiştir. Çocuklarının güçlü oldukları yönlerine odaklanarak daha güçlü hale getirmeye ve yetersizlik duyduğu alanlarda gereksinim duyulan hizmetlere ulaşmasını sağlayarak onu hayata hazırlamaya çalışırlar.

Başkalarına karşı güvensiz olma ve kuşku duymadır. Mantıklı ve geçerli kanıtlar gösterilse bile kişi sabit ve gerçek dışı düşünceleri olduğuna ikna edilemez.

Engelli çocuk anneleri grubu içinde en fazla stres yaşayanlar, zihinsel engelli çocukların anneleridir. Zihinsel engelli çocukların bakımından sorumlu olan anneler sağlıklı çocuk annelerine kıyasla strese daha fazla maruz kalmakta, ruhsal ve fiziksel sağlıkları bozulmaktadır.

Zihinsel engelli çocuğunu yetiştirirken anneler psikolojik ve ekonomik odaklı sorunları daha fazla yaşamaktadır.

Bedensel bir hastalıkla açıklanamayan fiziksel yakınmalarını bedensel bir hastalığa atfederek tıbbi yardım arayışına girmeye somatizasyon denir.

Aşama modeli  İlk olarak 1969’da Elizabeth Kübler-Ross tarafından ölümcül hastalığı olan bireyler ve yakınları için geliştirilmiştir.

Anne-baba ve /veya evlenmemiş çocuklar ile tek ebeveyn ve çocuklardan oluşan ailedir.