Aile İçi Stres ve Başa Çıkma Yolları

Ailenin ve aile içindeki bireylerin stresli durumlardan nasıl etkilendiği ve olası durumlarla nasıl baş edebildikleri, ailenin iyi oluş hali bağlamında, önem arz etmektedir. Olası olumsuz durumlarla baş edilebilmede üç ana bileşen yer almaktadır. Bunlar; a. stresin kaynağı, b. stresin sonucu c. bunlara aracılık eden faktörlerdir.

Aile tanımında yer alan üç önemli nokta şöyle sıralanabilir. Aileler, a. paylaşılan şimdiki zamanın yanı sıra paylaşılan bir tarihe sahiptirler; b. bu bağın devam edeceğine dair beklenen bir gelecekleri vardır; c. bunları birbirine bağlayan ritüel ve kuralları bulunmaktadır.

Stres, vücudun içten ve dıştan gelen uyaranlara karşı verdiği otomatik tepki olarak tanımlanmaktadır. Olası dışsal uyaranlar, okul değişikliği, sevilen birinin kaybı, anne-baba arasında yaşanan olumsuz ilişkiler ya da yeni bir eve taşınmak olabilir. İçsel uyaranlar ise, kişinin kendisinde yaşadığı fiziksel ve/veya psikolojik problemlerdir. Bu gibi uyaranların varlığı durumunda, vücut kendisini korumaya yönelik olarak, “savaşma ya da kaçma” şeklinde iki türlü tepki göstermektedir.

1. Alarm: Vücut bir stres kaynağı ile karşılaştığı zaman alarm durumuna geçmekte ve buna bağlı olarak kan basıncında yükselme, çarpıntı, terleme gibi tepkiler vermektedir.

2. Direnç: Eğer birey strese neden olan problemi etkin bir şekilde çözebilir ise, bu durumda vücut alarm aşamasında meydana gelen zararları onarmakta ve vücudun verdiği tepkiler normal şekline dönmektedir.

3. Tükenme: Stresle etkin bir şekilde baş edilemediği ve stres kaynaklarının birbirine eklenerek daha da çoğaldığı koşulda ise, vücudun uyum sağlama kapasitesi azalmakta, kronik stres belirtileri daha yoğun bir şekilde tekrar ortaya çıkmaktadır.

Aile stresi, ailenin değişim sürecini temsil etmektedir.Ailenin durağanlığını bozan durum olarak tanımlanmaktadır. Aile, dengede olmaya odaklanmış bir sistemdir.

Stres yaratıcılar (stressors), krizi başlatan olaylardır. Stres başlatıcı olaylar, aile sistemi içinde değişimi başlatan ya da başlatma potansiyeli olan durumlardır.

Stres yaratıcılar, kaynağına (içten mi dıştan mı), tipine (gelişimsel mi ortamsal mı; beklendik mi beklenmedik mi; belirsiz mi net mi), süresine (kronik mi akut mu) ve miktarına (birikimli mi tek tek mi) göre değişim göstermektedir.

Yığılma (pile-up), stres olaylarının birikimidir. Stres yığılması, var olan olumsuz durumlar henüz çözüme ulaşamadan, sisteme yeni stres yaratıcıların girmesi şeklinde kavramsallaştırılmaktadır. Daha önce sisteme giren stres yaratıcı faktör ile henüz baş edememiş olan aileler, yeni stres faktörleriyle karşılaştıklarında, daha fazla sorun yaşamaktadırlar.

Aile sağlamlığı (family hardiness), aile yaşamındaki zorluklarla baş etmede sahip olunan aile içi güç ve dayanıklılık olarak tanımlanmaktadır. Aile direnci (family resilience) ise, ailenin yaşam dönemlerindeki stres ya da sıkıntıları başarılı bir şekilde atlatarak devamlılığını sağlayabilmesidir. Aile direnci, aile sağlamlığı kavramıyla yakından ilişkilidir. Sağlam aileler, direnç gösterebilirler.

Modelde kriz (X faktörü), çeşitli iniş-çıkışların olduğu bir durum olarak tanımlanmaktadır. Daha sonra buna A, B ve C faktörleri eklenmektedir. ABC-X modeli olarak bilinen ABCX formülünde A faktörü, krize neden olan olay ya da stres yaratıcılar; B faktörü, kriz ile baş edebilmek için sahip olunan kaynaklar ve C faktörü ise, olayların subjektif tanımı yani algılanma biçimidir

Stres yaratıcılar, beklendik ve beklenmedik olaylar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Beklendik olaylara örnek olarak, çocuk sahibi olma, çocukların evlenip, evden ayrılması, emeklilik, dul kalma ve huzur evine yerleşme verilebilir.Aileler üzerinde stres yaratan beklenmedik olaylar ise, kasırga, deprem, sel gibi doğal afetler ve savaş gibi durumları kapsamaktadır. Bunlara ek olarak, aile bireylerinden birinin ani/beklenmedik kaybı, ailede şiddet, çocuk istismarı ve ihmali, işsizlik ve uzun süreli ekonomik durgunluk, çocukta kronik ve ölümcül hastalık olması stres yaratıcı durumlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ailenin kriz ile baş edebilmesi yönünde sahip olduğu kaynaklar, yani modeldeki B faktörü, dört temel nokta çerçevesinde toplanmaktadır. Bunlar: 1. aile üyelerinin kişisel kaynakları, 2. aile sisteminin iç kaynakları, 3. sosyal destek 4. baş etme.

Kişisel kaynakların dört temel bileşeni bulunmaktadır. Bunlar: a. finansal (ekonomik refah), b. eğitim (gerçekçi stres algısını ve problem çözme becerilerini kolaylaştıran bilişsel yeteneklere katkıda bulunmak), c. sağlık (fiziksel esenlik) d. psikolojik kaynaklar (kişilik özellikleri).

Sosyal destek, kişilerarası düzeyde bilgi alışverişi olarak görülmektedir. Sosyal destek farklı şekillerde gerçekleşmektedir. Bunlar, 1. Duygusal destek ki, bireyin bakım göreceği ve sevileceğine inanması; 2. Saygı desteği ki, kişinin sayılıp, değer göreceğine inanması 3. İletişim ağı desteği ki, kişinin bir camiaya ait olduğunu ve ihtiyaç duyduğunda o camianın ona destek olacağını bilmesidir. Başlıca sosyal destek ağları mahalleler, aile ve akrabalıklar ve karşılıklı yardım gruplarıdır.

Başa çıkma, stres yönetiminde aile kaynaklarının önemli boyutunu oluşturmaktadır. Aile odaklı baş etmede, başa çıkma davranışları:

1. Ailenin olumsuz sonuçlara yatkınlığını azaltacaktır (örn. bir aile üyesinin duygusal dengesizliği, aile için stres faktörü olarak aileyi yatkın hale getirmektedir),

2. Aile kaynaklarını güçlendirir veya devam ettirir; bu da aileyi dağılmaktan kurtarır (örneğin aile birliği, örgütlenme, uyarlanabilirlik),

3. Stres yaratan olayları azaltır veya ortadan kaldırır,

4. Sosyal koşulları değiştirmek için, çevreyi aktif olarak etkileme sürecini içerir

Gerek beklendik gerekse beklenmedik olayların aile içerisinde kriz yaratıp-yaratmayacağını belirleyen en önemli faktör, ailenin o olaya verdiği anlam yani olayı algılama biçimidir.

Hill’in ABC-X modeli, strese uyumu kısa zaman diliminde açıklamasından dolayı eleştirilmiştir. Bu noktada, McCubin ve Patterson, savaşta kocalarını ya da babalarını kaybedenlerle yapılan boylamsal çalışmalardan yola çıkarak, ailelerin tepkilerinin zaman içindeki değişimlerini belirleyebilmek için, ABCX modelini, ikili ABCX modeli olarak geliştirmiştir

İkili ABCX modeli özellikle savaştan etkilenen aileler çerçevesinde irdelenmiş; böylece ailelerin sadece kriz öncesi ve kriz döneminde değil, sonrasındaki direnç tepkilerini de açıklamıştır. Kriz sonrası elementler, biriken talepler (aA), mevcut ve yeni kaynaklar (bB) ve krizin algılanması (cC)’dir.

Ailenin mevcut ve yeni kaynakları (bB faktörü), stres etkeni ve taleplerin yığılmasıyla ortaya konan taleplere cevap olarak geliştirilen ve güçlendirilen mevcut ve genişletilmiş kaynaklar anlamına gelmektedir. Bu kaynaklar, taleplerin aile üzerindeki etkisini azaltabilir ya da ailenin gerekli değişikliklere uyum sağlamasına yardımcı olabilir.

Uyum sağlayabilme (xX faktör), ailenin işleyişinde yeni, kriz sonrası dengeyi sağlama çabalarının sonucunu yansıtmaktadır. Bu durum uyum sağlayamamaktan uyum sağlamaya doğru bir süreklilik üzerinde hareket etmektedir. Uyumlanma bir süreç değil, strese uyum sürecinin nihai sonucu - istenen bir sonuçtur. Talepler ile kaynaklar arasında uyumun olduğu koşulda, güçlü aile bütünlüğü sağlanırken, bunun tersi durumda aile bütünlüğü bozulmaktadır.