AİLE EKONOMİSİ

Avrupa kıtasında yaşanan gelişmeler Anadolu insanını, (1071, yılından sonra ise Anadolu’da yaşamaya başlayan Türkleri) tarih boyunca etkilemiştir. Toplumlar arasındaki etkileşim karşılıklıdır.

Modern çağ öncesinde Doğu ile Batı arasındaki denge Doğu’dan yanadır. Doğu halkları, büyük bir tarım uygarlığı kurmuşlar bolluk içinde yaşamışlardır

Avrupalılar ticari işlemlerin yürütülmesini kolaylaştıracak hukuki yapının Osmanlı ülkesinde kurulmasını istemektedirler. Bunun bir yolu Osmanlı kanunlarından muaf ayrıcalıklı bir grup yaratmak olmuştur. Yapılan anlaşmalar, yabancıların Osmanlı ülkesindeki elçiliklerine kendi uyruklarından olan topluluklar içindeki ticari işleri yönetme ve hukuki sorunları çözme hakkı vermektedir. Böylece Avrupa devletlerinin elçiliklerine hükümranlık hakları veren ve kendi ülkelerinin pasaportlarını taşıyanları himaye etmelerini sağlayan bir sistem oluşturulmuştur. Diğer bir yol ise var olan hukuki ve kurumsal yapının toptan değiştirilmesidir. Her iki yol da amaca ulaşabilmek için etkin bir şekilde kullanılmıştır. Bu çabalar Tanzimat hareketi ile doruğuna ulaşmıştır.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracı olmuştur.

Kapitalizm ve ona alternatif olarak 1917 Ekim Devrimi ile SSCB’de hayat bulan sosyalizm (komünizm) kendi merkez ve çevre ülkelerini yaratarak 1990lı yıllara gelmişlerdir. 1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesinin ardından 1991 yılında S.S.C.B dağılmıştır. 1991’de Sovyetler Birliği’nin resmi varlığına son verilmesi ve bu birliğe bağlı 15 Cumhuriyet’in tek tek bağımsızlıklarını ilân etmesi, söz konusu coğrafya’da merkezi planlamaya dayalı sosyalist sistemin de sonu olmuştur.

1930-1938 dönemi iktisat politikaları bakımından daha önceki dönemlerden tamamen farklı bir yaklaşımı temsil etmektedir. Sistematik ve tutarlı bir model olarak korumacı ve devletçi politikaların sanayileşmeyi hedefleyerek ilk kez birlikte uygulanması 1930’lu yıllarda başlamıştır. Bu politikalarla Türkiye’de ilk sanayileşme hamlesi gerçekleştirilmiştir.

Batı öncülüğünde gelişen bilimsel tanımlamaya göre, 1989 yılını takiben gelişen süreçte merkezi

planlamanın ortadan tamamen kalktığı ülkeler “Geçiş Ekonomileri” olarak isimlendirilmiştir.

Türkiye’nin de bu yeni sistem içinde ABD’nin nüfuzuna gireceği daha savaş bitmeden kesinleşmiştir. Dünya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest dış ticaret doktrini egemen olmakta, sermaye hareketlerine konan sınırlamalar kalkmakta ve Amerikan kaynaklı yatırımlar, dış yardım ve krediler, bu genişleme sürecinin kritik araçları haline gelmektedir. Peş peşe Türkiye’ye gelen Amerikan uzman heyetlerinin de katkısı ile dış yardımsız kalkınmak imkânsızdır düşüncesi, politika yapıcılar arasında yaygın kabul görmeye başlamıştır. Böylece savaş yıllarında kendi yağında kavrulmuş ve kendi olanakları ile sanayileşme hamlesini tetiklemiş olan Türkiye, dışa bağımlı bir kalkınma sürecine girmiştir. Türkiye, IMF, Dünya Bankası ve Avrupa İktisadi İşbirliği Örgütü’ne 1947’de, NATO’ya 1952’de üye olmuştur. Çoğu Amerikalı olan ve sistemli bir şekilde devletçi-korumacı politikalara son verilmesini telkin eden yabancı uzmanlar iktisat politikalarının yönlendirilmesinde etkili olmuşlardır.

Cumhuriyet kurulur kurulmaz kadın hakları da yasallaşmıştır. Türkiye’nin diğer İslâm ülkelerinden farklılığı özellikle kadınların eğitimi konusunda belirgindir. Kadınlara sağlanan haklar ve kadın eğitimine verilen önem eski rejimin parçalanmasında stratejik öneme sahip kilit bir öğedir. Ancak bu politikalardan yararlananlar daha çok sosyo-ekonomik düzeyi yüksek ailelere mensup kadınlar olmuştur. Kadınların eğitim düzeyi ile akademisyen olma ya da iş dünyasına atılma arasında sıkı bir ilişki bulunmasına rağmen eğitim olanaklarından yararlanan kadın sayısı çok sınırlı kalmıştır. Pek çoğu, kendilerine tanınan hakları ya hiç ya da çok az kullanmışlardır. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nden beri var olan ve dünya feminizmine paralel davranan Türk kadın hareketi, özellikle 1980’lerden sonra kadın haklarını takip konusunda daha kararlı, daha etkili bir yapı kazanmıştır.

İşadamları taleplerini dile getirmek üzere araya Odalar Birliği gibi örgütler koymadan, doğrudan hükümete ziyaretler düzenler olmuşlardır. Tüm bu gelişmeler 1971 yılında, Türk Sanayicileri ve İş Adamları Derneği’nin (TÜSİAD) kurulması ile son bulmuştur. Böylece iş adamları, ülkenin ekonomik ve sosyal oryantasyonunda yarı kamusal bir rol oynamalarına hizmet eden bir örgüte sahip olmuşlardır.

Küreselleşmenin en önemli dinamiği Avrupa kıtasından kaynaklanan kapitalizmdir. Küreselleşme, kapitalizmin alt ve üst yapısı ile dünyaya yayılması olarak da tanımlanmaktadır. 1970’lerde kar oranlarının düşmesi ve keynesyen politikaların sermaye açısından yeterli büyüme oranlarını sağlayamaması sonucunda kapitalizm yapısal bir krize girmiştir. Kapitalizm girdiği bu krizden sermayenin yeniden örgütlenmesi, neoliberal politikalar ve küreselleşme ile çıkış sağlamıştır.

Bilim adamlarının pek çoğu, modern çağda (15. yüzyıldan sonra) birlikte küresel güçlerin etkisini artırdığını kabul etmektedir. Avrupa toplumları 16. Yüzyılın başından itibaren büyük ve hızlı bir dönüşüm sürecine girmişlerdir. Toplumsal yapı kapitalist üretim tarzının gereklerine göre yeniden örgütlenmiştir. 19. Yüzyıl boyunca ve sonrasında kapitalizm küreselleşmenin ardında yatan en önemli dinamik olmuş ve dünya hızla her köşesine herkesin ulaşabileceği bir yer haline gelmeye başlamıştır.

Avrupalılar ticari işlemlerin yürütülmesini kolaylaştıracak hukuki yapının Osmanlı ülkesinde kurulmasını istemektedirler. Bunun bir yolu Osmanlı kanunlarından muaf ayrıcalıklı bir grup yaratmak olmuştur. Yapılan anlaşmalar, yabancıların Osmanlı ülkesindeki elçiliklerine kendi uyruklarından olan topluluklar içindeki ticari işleri yönetme ve hukuki sorunları çözme hakkı vermektedir. Böylece Avrupa devletlerinin elçiliklerine hükümranlık hakları veren ve kendi ülkelerinin pasaportlarını taşıyanları himaye etmelerini sağlayan bir sistem oluşturulmuştur. Diğer bir yol ise var olan hukuki ve kurumsal yapının toptan değiştirilmesidir. Her iki yol da amaca ulaşabilmek için etkin bir şekilde kullanılmıştır. Bu çabalar Tanzimat hareketi ile doruğuna ulaşmıştır. 1839, 1856, 1867 yıllarında saray, bazı yurttaş haklarını, ibadet özgürlüğünü, özel mülkiyetin dokunulmazlığını ve yabancıların mülk sahibi olma hakkını kabul etmek zorunda bırakılmıştır.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk araç olmuştur. Zaten kolay ticaret yapılan Osmanlı İmparatorluğu böylece tam bir serbest ticaret bölgesi haline gelmiştir. Avrupalılar için 18. Yüzyılda ve 19.yüzyılın ilk yıllarında en büyük problem Osmanlı İmparatorluğu’nun ihraç edilebilir mal üretiminin yetersiz oluşudur. 1838 ticaret antlaşması, yabancı tüccarlara avantajlar sağlayarak, İmparatorluk içinde toplumsal çözülmenin ve işsizliğin ortaya çıkış koşullarını hazırlamıştır.

İlk kez 1854 yılında Kırım Savaşı nedeni ile borçlanan Osmanlı hükümeti 1875 yılında almış olduğu borçların faizini ödeyemez hale gelmiştir. Bu durum 1881 yılında Düyun-u Umumiye idaresinin kuruluşuna neden olmuştur. Bu Osmanlı İmparatorluğu’nun mali egemenliğinin dolaylı olarak meşruiyetini kaybetmesi anlamına gelmektedir. Düyun-u Umumiye Avrupa ile ilişkinin yarattığı yıkıcı etkinin sembolü haline gelmiştir. Avrupa karşısındaki hoşnutsuzluğa halk yanında bürokratlar da katılmıştır.

Burjuva ideolojisinin iktisat politikaları ile ilgili, iki farklı yaklaşımdan söz etmek gerekmektedir. 19. Yüzyılda her iki politika yaklaşımını da savunan düşünürler bulunmaktadır. Bu politika setlerinden biri ulusal bir kapitalizme diğeri ise serbest ticaretçi, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir gelişme biçimine yol açmaktadır. İkinci yaklaşım kapitalist burjuva mantığı ile çelişmemektedir, çünkü dönemin emperyalist çıkarları, çevre ülkelerin gelişmiş merkeze bağımlılığından yanadır ve açık ekonomi koşullarında gelişen ekonomik ilişkiler merkezin çıkarları ile çelişmemektedir. Bundan dolayı merkez kapitalist ülkelerden kaynaklanan düşünceler beynelmilelci yaklaşımı empoze etmektedir. 20. Yüzyıl başlarında Türkiye’de bu ikinci yaklaşımı benimseyen etkili bir siyasetçi ve aydın grubunun varlığı ulusal bir kapitalizmin gelişmesine engel olmuştur. Bu politikalar sonucu, açık Pazar koşullarında dünya ekonomisine entegrasyon, Osmanlı İmparatorluğu’nu hammadde ihracatçısı ve mamul mal ithalatçısı bir ülke haline getirmiştir. Bu politikalar sonunda, 20. Yüzyıl başında, Osmanlı Ekonomisinde, ulusal kapitalizm ve sanayi burjuvazisi yerine dışa bağımlı piyasa ekonomisi ve ticaret burjuvazisi gelişmiştir.

İttihatçıların ulusal girişimci sınıfı desteklemek üzere 1913’te ilan ettikleri Teşvik-i Sanayi Kanunu Cumhuriyet Dönemi’nde,1927 yılında, yeni bir kanunla değiştirilinceye kadar yürürlükte kalmıştır. Vergi muafiyetleri, yerel üretimde kullanılacak ithal girdilerin gümrük muafiyetleri, fabrika inşası için devlet arazilerinin karşılıksız kullanılması gibi teşvikler sağlayan bu kanun ittihatçıların ulusal sanayi geliştirme konusundaki kararlılıklarının önemli bir göstergesidir.

Cumhuriyet Dönemi’ni, iktisat politikalarında ortaya çıkan köklü değişimler ya da dünya konjonktürünü etkileyecek kadar önemli siyasal olaylar göz önüne alınarak alt dönemlere ayırmak mümkündür. 1923- 1929 açık kapı koşullarında dünya ekonomisi ile entegrasyon dönemidir. 1930-1946 siyasi ve ekonomik sorunlar karşısında içe dönük bir kalkınma stratejisinin izlendiği yıllardır. 1946-1960 liberal politikalara yeniden başvurulan ancak dönem ortasında bu politikalardan ödün verilen yıllardır. 1960-1980 arası döneme ithal ikameci kalkınma stratejisi ve planlama yaklaşımı damgasını vurmuştur. Bu dönemde dış ticaret rejiminin serbestleşmesine bağlı olarak iç pazarı hedefleyen sanayileşme ve kalkınma politikası yerini dış pazara dönük, tarıma, madenciliğe, alt yapı yatırımlarına ve inşaat sektörüne öncelik veren bir kalkınma anlayışına bırakmıştır. 1980 yılı Türkiye ekonomisinin miladı gibidir. Adım adım liberasyon ve dünya ekonomisine açık kapı koşullarında entegrasyon sürecinin IMF gibi uluslar arası kuruluşların da katkısıyla başlatıldığı yıllardır.

Türkiye’de aile sorunları ile ilgili sosyo-kültürel farklılıklar, bölgesel farklılıklar, değerler arasındaki farklılıklar Japonya’dan çok daha fazla problemli alanlar olarak görülmektedir. Bu nedenle Türkiye çapında düşünülen genel çözümlere yönelik çabalar yetersiz ve bazı sorunlar için faydasız kalabilir. Türkiye’de ev kadını statüsündeki kadınların oransal çokluğu çözülmesi gereken bir problemdir. Oranın yüksekliğinin altında yatan neden, değer yargılarından daha çok eğitim konusundaki fırsat eşitsizliğinin bir sonucudur .Aile bağının Türkiye’de Japonya’dan daha güçlü olduğu gözlenmektedir. Ancak gelecekte de bu durumu koruyup koruyamayacağı soru işaretidir ve aileye yönelik niteliksel araştırmalara ihtiyaç vardır. Her iki ülkede de çocuk sayısı azalmakta ve yaşlıların nüfusa oranı artmaktadır. Ancak, Japonya’da her iki eğilim de Türkiye’den çok daha yüksektir. Her iki ülkede de hane büyüklüğü giderek küçülmektedir. Türkiye’de ortalama hane halkı sayısı Japonya’dan daha fazladır. Ancak hane halkı sayısı gelecekte azalma yönünde seyretmektedir. Bu durum yaşlı insanların bakımının düşünülmesi ve çözüm bulunması gereken bir problem olarak yükselmesine neden olmaktadır.

Osmanlı ekonomisinin kapitalist yörüngeye sokulmasının ikinci aracı borçlanma olmuştur. Osmanlı ihracatı, Avrupa mallarını satın alacak yeterli fonu sağlayamamaktadır. Mallara alıcı bulmak için Avrupa finans çevreleri bu fonları Osmanlı ekonomisine enjekte etmek zorunda kalmaktadırlar. Burada Osmanlı İmparatorluğu’nun periferileşmesinin kendine özgü bir özelliğine değinmek gerekmektedir. 19. yüzyıl ortalarından 1870’lere kadar süren ekonomik canlılık döneminde Fransa ve İngiltere Osmanlı ilişkilerinde birbirleri ile rekabet halindedir. Osmanlı’nın karşılığında daha fazlasını ödemeden kredi bulmasının nedeni emperyalist güçler arasındaki rekabetten kaynaklanmaktadır. Birinci Dünya Savaşı öncesindeki ekonomik canlılık döneminde Almanya’nın sahneye çıkması ile emperyalistler arasındaki rekabet şiddetlenmiştir. Siyasi ve ekonomik kaygılarla Avrupa devlet adamları politik nüfuzlarını kullanarak finans çevrelerini Osmanlılara borç vermeye razı etmektedirler.