AİLE EKONOMİSİ

Batı öncülüğünde gelişen bilimsel tanımlamaya göre, 1989 yılını takiben gelişen süreçte merkezi planlamanın ortadan tamamen kalktığı ülkeler “Geçiş Ekonomileri” olarak isimlendirilmiştir.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracıolmuştur (Pamuk, 1994: 68-73).

İlk kez 1854 yılında Kırım Savaşı nedeni ile borçlanan Osmanlı hükümeti 1875 yılında almış olduğu borçların faizini ödeyemez hale gelmiştir. Bu durum 1881 yılında Düyun-u Umumiye idaresinin kuruluşuna neden olmuştur.

1924 yılında kurulan İş Bankası da siyasi kadrolarla sermaye çevrelerini bir araya getiren bir ortam yaratmıştır. Ayrıca yabancı sermayeye yeşil ışık yakılmış, ancak uygulamada yerli sermaye ile ortaklık kuran yabancı sermaye kayırılmıştır.

1927 yılında, sınai yatırımlara ve sınai işletmelere cömert muafiyet, imtiyaz ve teşvikler sağlayan Teşvik-i Sanayi Kanunu ilan edilmiştir, 1929’dan sonra gümrük korumacılığı da bu teşviklere ilave edilmiştir.

Devlet ve iş dünyası arasındaki gerilimi şiddetlendiren iktisat politikası uygulamalarından birisi 1942’de yürürlüğe giren Varlık Vergisi’dir. Bu vergi ulusal burjuva yaratma hedefine hizmet etmiş ve önemli miktarda zenginlik kaynağının Gayri-Müslimlerden, Müslümanlara geçmesine neden olmuşsa da iş âlemi üzerinde yol açtığımanevi yıkım, elde edilen maddi kazançların faydasını kısıtlamıştır.

1946 yılının iktisadi bakımdan önemi ise on altı yıldır devam eden kapalı, korumacı, dış dengeye dayalı ve içe dönük iktisat politikalarının terk edilmesidir.

Türkiye, dışa bağımlı bir kalkınma sürecine girmiştir. Türkiye, IMF, Dünya Bankası ve Avrupa İktisadi İşbirliği Örgütü’ne 1947’de, NATO’ya 1952’de üye olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nden beri var olan ve dünya feminizmine paralel davranan Türk kadın hareketi, özellikle 1980’lerden sonra kadın haklarını takip konusunda daha kararlı, daha etkili bir yapı kazanmıştır. 1990’lı yıllarda kurumsallaşma, örgütlenme ve kadın meselelerini devlet politikalarına dâhil etme konusunda daha somut adımlar atılmıştır. Türk feminizminin de katkısı ile devlet ve sivil toplum örgütleri iş birliği içinde kız çocuklarının okula gitmelerini teşvik eden kampanyalar düzenlemektedirler.

Daha önce de belirttiğimiz gibi, 1979 yılında Türkiye ekonomisi durma noktasına gelmiştir. İthal ikameci politikaların yürütülemez olduğunu, bu politikalardan en fazla yararlananlar bile kabul etmektedir. Bilindiği gibi söz konusu zaman dilimi, tüm dünyada ithal ikameci politikaların gözden düştüğü ve kapitalizmin merkez ülkelerinin etkisi altındaki, Dünya Bankası, IMF, Dünya Ticaret Örgütü gibi uluslararası kuruluşlar aracılığı ile neo-liberal iktisat politikalarının empoze edildiği yıllardır (Rodrik, 1996: 9). Williamson tarafından ‘’Washington Mutabakatı’’ olarak isimlendirilen bu politikalar, 1980’li yıllarda Latin Amerika’nın Bolivya, Arjantin, Peru, Kolombiya, Brezilya, Şili gibi ülkelerinde genişuygulama alanı bulmuşlardır (Williamson, 1990: 9). Daha sonra Asyalı ve Afrikalı liderler tarafından da benimsenmişler ve 1990’lı yıllarda Sovyetler Birliğinden ayrılan geçiş ekonomilerine ve hatta Hindistan’a bile yayılmışlardır. 1980’li yıllardaki politika dönüşümü küresel bir olgudur. Türkiye, neo- liberal iktisat politikalarını 24 Ocak 1980 Kararları ile uygulamaya sokmuştur.

Bilim adamlarının pek çoğu, modern çağla (15. yüzyıldan sonra) birlikte küresel güçlerin etkisini artırdığını kabul etmektedir. Avrupa toplumları 16. yüzyılın başından itibaren büyük ve hızlı bir dönüşüm sürecine girmişlerdir. Toplumsal yapı kapitalist üretim tarzının gereklerine göre yeniden örgütlenmiştir. 19. yüzyıl boyunca ve sonrasında kapitalizm küreselleşmenin ardında yatan en önemli dinamik olmuş ve dünya hızla her köşesine herkesin ulaşabileceği bir yer haline gelmeye başlamıştır.

1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesinin ardından 1991 yılında S.S.C.B dağılmıştır. 1991’de Sovyetler Birliği’nin resmi varlığına son verilmesi ve bu birliğe bağlı 15 Cumhuriyet’in tek tek bağımsızlıklarını ilân etmesi, söz konusu coğrafya’da merkezi planlamaya dayalı sosyalist sistemin de sonu olmuştur. Batı öncülüğünde gelişen bilimsel tanımlamaya göre, 1989 yılını takiben gelişen süreçte merkezi planlamanın ortadan tamamen kalktığı ülkeler “Geçiş Ekonomileri” olarak isimlendirilmiştir. Tam anlamı ile piyasa ekonomisine geçmemekle birlikte Çin dâhil tüm eski sosyalist ülkeler “merkezi plânlamadan serbest piyasa ekonomisine yönelen” ülkeler olarak tanımlanmıştır.

Kapitalizm gelmeden önce Osmanlı düzeni, kendisinden önce gelen Bizans ve Doğu Roma örneklerini andırmaktadır. Bizans imparatorları iktidarın meşruiyetini korumanın yolunu bulmuşlardır. Bağımsız köylülerin her yıl ödemeleri gereken verginin aksatılmadan ödenmesini sağlamak gerekmektedir. Ticaret, etkin bir vergilendirme ve ülke sınırlarının serbest ticarete kapatılması yolu ile merkezi otorite tarafından kontrol altına alınmıştır. Böylece iktisadi artığın yeterli bir bölümünün saraya aktarılması iktidarı sürdürmenin garantisi olmaktadır. Aynı yaklaşım Osmanlı’da da bulunmaktadır. Bu nedenle imparatorluğun topraklarının çoğu küçük birimler halinde dağılmaktadır.

18. yüzyıl, Osmanlı tarihinde Avrupa’nın teknik, kültürel, askeri, siyasi, toplumsal ve ekonomik baskısının başladığı yüzyıldır. Daha önceki yüzyıllarda da Avrupalı’larla ticari ilişkilere girişilmiştir. İmparatorluğu tehdit eden esas sorunlar ekonomik değildir. Daha çok yabancılarla artan ilişkilerin yol açtığı toplumsal ve siyasal sorunlar çözülüşü hazırlamaktadır. İmparatorluğun Avrupa uluslararası sistemine yavaş yavaş katılması sonucu, Osmanlı padişahları geri dönülemeyecek olan iki taraflı anlaşmaları kabul etmek zorunda kalmışlardır.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracı olmuştur. Zaten kolay ticaret yapılan Osmanlı İmparatorluğu böylece tam bir serbest ticaret bölgesi haline gelmiştir. Avrupalılar için 18. yüzyılda ve 19.yüzyılın ilk yıllarında en büyük problem Osmanlı İmparatorluğu’nun ihraç edilebilir mal üretiminin yetersiz oluşudur. 1838 ticaret antlaşması, yabancı tüccarlara avantajlar sağlayarak, İmparatorluk içinde toplumsal çözülmenin ve işsizliğin ortaya çıkış koşullarını hazırlamıştır. Avrupalıların artan ham madde talebine bağlı olarak hammadde satışlarının dış pazarlara yönelmesi toplumsal iş bölümünü bozmuştur.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracı olmuştur. Osmanlı ekonomisinin kapitalist yörüngeye sokulmasının ikinci aracı borçlanma olmuştur. Osmanlı ihracatı, Avrupa mallarını satın alacak yeterli fonu sağlayamamaktadır. Mallara alıcı bulmak için Avrupa finans çevreleri bu fonları Osmanlı ekonomisine enjekte etmek zorunda kalmaktadırlar. Kapitalizmle bütünleşmenin üçüncü mekanizması, yerli işgücü istihdamına yönelik doğrudan yabancı sermaye yatırımlarıdır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları üretimin büyümesi açısından önemlidir. Sanayi sermayesinin oluşumuna yol açmaktadır.

Ulusal bir kapitalizm yaratılmasının karşısındaki en çetin engel, Osmanlı burjuvazisinin sahip olduğu özelliklerdir. Bu sınıf sanayide değil ticarette ve özellikle dış ticarette uzmandır. Bu nedenle komprador bir nitelik taşımaktadır. Genellikle Gayri-Müslim (Rum, Yahudi, Levanten, Ermeni) unsurlardan oluşmaktadır. Burjuva ideolojisinin iktisat politikaları ile ilgili, iki farklı yaklaşımdan söz etmek gerekmektedir. 19.yüzyılda her iki politika yaklaşımını da savunan düşünürler bulunmaktadır. Bu politika setlerinden biri ulusal bir kapitalizme diğeri ise serbest ticaretçi, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir gelişme biçimine yol açmaktadır. İkinci yaklaşım kapitalist burjuva mantığı ile çelişmemektedir, çünkü dönemin emperyalist çıkarları, çevre ülkelerin gelişmiş merkeze bağımlılığından yanadır ve açık ekonomi koşullarında gelişen ekonomik ilişkiler merkezin çıkarları ile çelişmemektedir. Bundan dolayı merkez kapitalist ülkelerden kaynaklanan düşünceler beynelmilelci yaklaşımı empoze etmektedir.

Cumhuriyet Dönemi’ni, iktisat politikalarında ortaya çıkan köklü değişimler ya da dünya konjonktürünü etkileyecek kadar önemli siyasal olaylar göz önüne alınarak alt dönemlere ayırmak mümkündür. 1923-1929 açık kapı koşullarında dünya ekonomisi ile entegrasyon dönemidir. 1930-1946 siyasi ve ekonomik sorunlar karşısında içe dönük bir kalkınma stratejisinin izlendiği yıllardır. 1946-1960 liberal politikalara yeniden başvurulan ancak dönem ortasında bu politikalardan ödün verilen yıllardır. 1960-1980 arası döneme ithal ikameci kalkınma stratejisi ve planlama yaklaşımı damgasını vurmuştur. 1980 yılı Türkiye ekonomisinin miladı gibidir. Adım adım liberasyon ve dünya ekonomisine açık kapı koşullarında entegrasyon sürecinin IMF gibi uluslar arası kuruluşların da katkısıyla başlatıldığı yıllardır.

1946 yılı, Cumhuriyet Türkiye’sinde hem siyasi hem de iktisadi anlamda önemli dönüşümlerin yaşandığı bir yıldır. Türkiye tek parti rejiminden, çok partili rejime geçmiş, 14 Mayıs 1950’de seçim yolu ile Cumhuriyet Halk Partisi, iktidarı Demokrat Parti’ye bırakmıştır. 1946 yılının iktisadi bakımdan önemi ise on altı yıldır devam eden kapalı, korumacı, dış dengeye dayalı ve içe dönük iktisat politikalarının terk edilmesidir. Bu dönemde dış ticaret rejiminin serbestleşmesine bağlı olarak iç pazarı hedefleyen sanayileşme ve kalkınma politikası yerini dış pazara dönük, tarıma, madenciliğe, alt yapı yatırımlarına ve inşaat sektörüne öncelik veren bir kalkınma anlayışına bırakmıştır.

Batılı olmayan ve coğrafi açıdan birbirine uzak olan Türk ve Japon toplumları tarihsel ve kültürel anlamda da birbirlerine pek benzememektedirler. Bununla birlikte aşağı yukarı aynı dönemde Batı toplumlarının bilim ve teknolojik açıdan kendilerinden çok daha ileride olduğunu anlamışlar ve aradaki farkı kapatma çabasına girişmişlerdir. Murakami, bu iki Asya ülkesinin gelişme ve sanayileşme süreçlerinde başarılı olduklarını düşünmektedir. Her iki ülkede de hem toplum içinde hem de aile içinde birey ikinci plandadır. Oysa bilgi toplumu, bireyin öne çıkmasını ve odak noktası olmasını gerektirmektedir. Murakami, iki toplumun da bu konuya henüz yeterince önem vermediğini düşünmektedir.