AİLE EKONOMİSİ

Ülke içindeki gelir dağılımının adil olup olmadığını ölçmek için iktisatçılar çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. Bunlar arasında en yaygın olarak kullanılanları kişisel gelir dağılımından yola çıkarak sonuca ulaşılmasını sağlayan Lorenz eğrisi ve buna dayanılarak oluşturulan Gini katsayısıdır. Gini katsayısı sıfıra ne kadar yakınsa gelir dağılımı o kadar adil, bire ne kadar yakınsa gelir dağılımı o kadar bozuk demektir. Türkiye'nin 2010 yılına ilişkin gelir dağılımı anketi sonuçlarına göre Gini katsayısı 0.40 olarak hesaplanmıştır. Gelir dağılımı düzgün ülkelerde bu oran 0.30 dolayında hesaplanmaktadır. Bu durunda Türkiye gelir dağuılımı bozuk ülkeler arasında yer almaktadır. Günümüzde daha eşitlikçi bir gelir dağılımı için hükümetler gelir ve serveti fakirlere doğru yeniden dağıtmaktadır. Gelir dağılımdaki adaletsizliği gidermenin bilinen en iyi yöntemi dolaysız vergilerin etkin biçimde kayıp ve kaçağa izin vermeksizin uygulanmasına geçmektir. Gelir dağılımının daha adil olduğu ülkelerde dolaysız vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki oranı yüzde 50 ya da üzerinde paya sahiptir. Türkiye'nin 2011 yılı bütçe gelirlerinin dökümünde dolaysız vergiler toplamının 82.1 milyar Türk lirası ve dolaylı vergiler toplamının 171.7 milyar Türk lirası olduğu görülmektedir. Buna göre Türkiye'nin toplam vergi gelirlerinin yüzde 33'ü dolaysız, yüzde 67'si dolaylı vergilerden oluşmaktadır. Dolaylı vergilerin yüzde 91'i harcamalar üzerinden alınan Katma Değer Vergisi ve Özel Tüketim Vergisi gibi vergilere dayanmaktadır. Bu durumda Türk vergi sistemi asıl olarak harcanmalar üzerinden ayakta duran bir sistemdir. Dolaylı vergilere yüklenmenin devlete ve malı satan satıcıya sağladığı bir takım avantajlar olmakla birlikte dolaylı vergiler nispi olarak düşük gelirliden daha çok vergi alınmasına yol açmaktadır ve adaletsiz bir sonuç yaratmaktadır. Bu durumda Türkiye'nin gelir dağılımı bozukluğuınu düzeltmenin yolu dolaylı ve dolaysız vergiler arasındaki çarpıklığı düzeltmekten geçmektedir.

Gelir dağılımı ne, nasıl ve kim için sorularıyla doğrudan ilgilidir. Dünya ekonomisi kim için üretiyor sorusunun yanıtı dünya gelirinin yüzde 81'ini kazanan zengin ülkeler olabilir. Zengin ülkelerden gelen talep hangi malların üretileceğini belirleyen en önemli nedendir. Bu durumda ne üretilecek sorusuna da zengin ülkeler yanıt vermektedir. Zenginlerin tercih ettikleri ürünler üretilmektedir. Antikapitalist protestocuların vurguladıkları eşitsizlik bu kararla ilgilidir.  Eşitsizlikler neden çok büyüktür sorusunun yanıtı aynı zamanda malların nasıl üretildiği sorusunun da yanıtıdır. Eğitime, teknolojiye, sağlığa yatırım yapılan gelişmiş ülke insanlarının verimliliği yüksek olmaktadır. İleri teknoloji kullanılarak üretim yapılan sanayileşmiş ülkelerin rekabet ve yaratılan gelirden pay alma gücü yüksektir.

Ev işlerinin kadın tarafından ücretsiz, kadının doğal görevi olarak görülmesi, emek piyasasında çalışan erkeğin ücretinin düşük olmasını sağlamaktadır. Erkeğe ödenen düşük ücret kapitalistin kârını artırmaktadır. Geleneksel özelliklere sahip toplumlardaki işbölümü cinsiyete dayalı bir işbölümüdür. Kadın ücretsiz ev işlerini yönetirken, erkekler ücretli işlere yönelmektedirler. Gelişmiş kapitalist toplumlarda, sosyal refah devletinin düzenlediği sosyal kazanımlar, babanın üzerinden aileye transfer edilmektedir. Bu yapının da garantisi kadın erkek arasındaki cinsiyete dayalı işbölümüdür. Ataerkil aile ilişkilerine dayandırılan bu yapı gelişmiş ülkelerde 1960'lardan itibaren sorgulanmaya başlamıştır. 1980'lerden sonra feminist bakış dünyayı kadın ve insan gözü ile yeniden yorumlamakta ve kadının ekonomik özgürlüğü ve emek piyasasına katılımı konusundaki artan taleplerine cevap bulmaktadır. Kadının emek piyasasına katılımındaki artış iş bulma konusundaki rekabeti arttırırken ücretler her iki cins arasında kadının aleyhinedir. Kadın daha düşük ücret seviyesine gerilettirilmiştir.

Küreselleşme ile birlikte günümüzde aile bilgi bombardımanı altındadır. Reklamlar aracılığıyla suni ihtiyaçlar yaratılmakta, bu ihtiyaçların giderilmesi için yeni mal ve hizmetlerden  haberdar edilmektedir. Ailenin üretici gücü azalırken, tüketim artırılmaktadır. Bu mal ve hizmetlerin çokluğu karşısında doğru ve bilinçli tüketim kararları alabilmek için tüketicinin korunması fikri oluşmuştur. Tüketicinin korunması hareketi bireysel ve ekonominin bütünü açısından iki farklı şekilde değerlendirilebilir. Tüketici hareketinin bireysel amacı, tüketiciye gerçek ihtiyaçlarının ne olduğunu anlama, buna bağlı olarak doğru seçim yapma, daha özgür ve sorumlu satın alımlarda bulunma ve gelirini daha iyi kullanma becerilerini kazandırmayı hedeflemektedir. Genel amaç ise ekonomide tüketiciyi daha etkin kılmaktır.. Çünkü bilinçli tüketici hem üreticiler arasındaki rekabeti güçlendirecek hem de kaynakları gerçek ihtiyaçların üretimine yönlendirerek daha etkin kaynak kullanımı sağlanacaktır.

1950'lerden bu yana insana yatırım ve aile davranışının anlaşılması iktisatçıların ilgisini çeken araştırma konuları arasına girmiştir. Buna bağlı olarak ekonomik analizler; * Evlilik kararı,* Boşanma kararı, *Çocuk sahibi olma ve her çocuk için alınan insani yatırım kararı, *Evli kadınların emek gücüne katılma kararı, katılım düzeyi ve zamanı, * Yaşlı ana babanın çocuklarından destek alma kararı ve zamanı, * Bu sayılanlara benzer pek çok aile kararı gibi pek çok kararları alma nedenlerini anlamakta giderek açıklayıcı olmaktadır.

Yıllardır araştırmalarını aile kararları ve beşeri sermaye konularında yoğunlaştıran Becker, ekonomik yaklaşımın doğum oranlarının yüzyıl boyunca sürmekte olan düşüş eğilimini açıklamamıza katkı sağladığını ileri sürmektedir. Becker, aile ekonomisinin yeni bir alan olmasına bağlı olarak ekonominin diğer alanları ile ilgisini kuran bilimsel çalışmanın azlığına dikkat çekmektedir. Aynı şekilde 1950'lerden sonra evli kadınların emek piyasasına hızlı katılımını anlamamızda, son yirmi yıldır yaşanmakta olan boşanma olaylarındaki patlamayı açıklamamızda ve aile yapısındaki pek çok değişimin ortaya çıkış nedenleri bulmamızda yol göstericidir. Bu nedenle aile ekonomisi günümüzde saygın ve gelişmekte olan bir bilim dalıdır. Aileyi anlama konusunda ilerleme kaydetmek sadece ekonomi için değil bütün bilim dalları için önemlidir. Becker,  aile ekonomisindeki bilimsel gelişmelerden yararlanarak makro ekonomiye teorik bir katkı girişiminde bulunmaktadır. Makro ekonomi ile aile ekonomisi arasında ilişki kurma çabasının nedeni hem makro davranışın ekonominin temeli olmasından kaynaklanmakta hem de makro davranışın aile ile bağının uzak ve önemsiz olduğu ile ilgili yaygın düşünceyi sorgulamak istemesinden kaynaklanmaktadır. Makro ekonomiyi, ekonomiye bütünsel bakış olarak tanımlamaktadır. Uzun dönem ekonomik büyüme, ekonomik faaliyette kısa ve uzun dönem dalgalanmalar, sosyal güvenlik nedeniyle jenerasyonlar arasında kurulan ilişki, eşitsizliğin kalıtımsal olarak aktarımı gibi makro ekonomide ulaşılan sonuçların aile kurumuna hak ettiği önem verildiğinde nasıl radikal bir değişim geçirdiğini açıklamaya çalışmaktadır.

Aile ekonomisinde, birinci jenerasyon modeller, ''ortak tercih'' modelleridir. Ailenin tek bir fayda fonksiyonunu maksimize ettiğini varsaymaktadır. İkinci jenerasyon modeller, aile içindeki dağılım ve aile davranışı konularında birincilerden daha farklı sonuçlar elde etmektedirler. Ekonomi literatüründe oyun teorisine dayanan aile ekonomisi modellerinin ilki ''işbirlikçi pazarlık'' modelleridir. Ortak tercih (birinci jenerasyon), işbirlikçi pazarlık (ikinci jenerasyon) modellerinin her ikisinde de aile davranışı Pareto optimaldir. İkinci jenerasyon oyun teorisine dayalı aile modellerinin ikinci versiyonu ise Pareto-optimum varsayımının kalkması halindeki aile davranışını incelemektedir ve ''işbirliksiz pazarlık'' modeli olarak isimlendirilmektedir. İşbirliksiz pazarlık modelleri verimsiz aile davranışını da ekonominin içine sokmakta ve ailelerin Pareto-optimal sonuçlara ulaşmasını sağlayacak koşulların araştırılmasına izin vermektedir.

Son yıllarda, Manser ve Brown ve Mc Elroy ve Horney'in öncü katkıları üzerine inşa edilen çok sayıda oyun teorisi yaklaşımına sahip evlilik ve aile modelleri geliştirilmiştir. Genellikle yeni modeller, ortak tercih modelinden çok daha az sınırlayıcı varsayımlar üzerine kurulmakta ve ortak tercih modeli ile çelişen pek çok ampirik bulgu ile desteklenmektedir. Bu ampirik tartışmalara yol açan en önemli bulgu kaynaklarının kontrolünün anne elinde olmasının çocukların iyiliğine olan pozitif katkısıdır. Bu bulgu aile bireylerinin birinin gelirini arttırmayı hedef alan kamu politikalarının yeniden gözden geçirilmesine neden olmaktadır.

Lundberk ve Pollak'ın, ayrı kutuplar pazarlık modellerinin tehdit noktasının evliliğin dışında boşanma durumunda değil, evlilik içinde yer almasıdır. Modelde karı koca arasındaki Nash pazarlığı ile her ikisinin de kayıtsızlık eğrileri belirlenir. Karı koca arasındaki işbirlikçi anlaşmanın alternatifi evlilik içinde ulaşılan işbirliksiz ve etkin olmayan bir denge noktasıdır. İşbirliksiz denge durumunda, her bir eş diğer eşin davranışını veri kabul ederek fayda maksimizasyonuna ulaşacak şekilde, gönüllü olarak kamusal hane halkı mallarının üretimine katkıda bulunur. Bu işbirliksiz evlilik her iki eş için de boşanmış olmaktan daha iyi sonuçlar üretmektedir. Boşanma anlaşamayan çiftler için olası bir sonuçtur. Ancak eşlerin kamusal aile mallarının ortak kullanımından sağladıkları fayda nedeniyle işbirliksiz evliliğin sürdürülmesi çok daha makul bir çözümdür.

Aile temel sosyal kurumdur. Piyasalarla ilgili ekonomik analiz aile içinde alınan kararları ve faaliyetleri ekonominin inceleme alanına katmamıştır. Ancak aile içinde, zamanın nasıl kullanılacağı, gelirin ve tüketimin nasıl dağılacağı, ebeveynlerin ve çocukların insani sermaye birikiminin nasıl sağlanacağı ile ilgili alınan kararların piyasalarda olan biten üzerinde ve ekonomik kalkınma üzerinde önemli etkileri vardır.

Kadınların piyasa için çalışma kararı almalarında artmıştır. Erkekler de ev işlerine eskisinden fazla katılmaktadır. Cinsler arasındaki iş bölümündeki farklılaşmanın anlamı eskisine kıyasla daha fazla yetişkinin zamanlarını hem emek piyasasında hem de hane içinde kullanmalarıdır. Kadın ve erkek arasında cinsiyete dayalı uzlaşma bozulmaktadır. Kadının emeğinin hane içinde ve erkek emeğinin piyasada kullanılması ile ilgili uzlaşma söz konusu iken piyasa analizinde hane halkı sektörünün ihmal edilmesi önemli bir eksiklik olarak algılanmamaktadır. Her iki sektör de zaman dağılımı ve kaynak dağılımı problemlerini kendi içlerinde ve birbirinden bağımsız olarak çözebiliyorlardı. Bugün, ücretlerdeki, nispi fiyatlardaki, vergilerdeki, sosyal güvenlik programlarındaki ve benzerlerindeki değişiklikler doğrudan doğruya hane halkının zaman kullanımı ve hane halkı üretimini etkilemektedir.

Kadın emeğinin piyasada çalışmayı tercih etmesi üzerine, çocuk ve yaşlı bakımı, okul yemekleri gibi hizmetlerin hane halkı tarafından üretilmesi ortadan kalkmıştır. Bu hizmetlerin üretimi piyasaya transfer olmuştur. İki sektör arasındaki etkileşim hane halkının ihtiyaç duyduğu malların üretiminde her iki sektör arasındaki verimlilik farkı azaldıkça ve üretilen malların birbirini ikame gücü arttıkça daha da artacaktır.

Piyasa işlerine ve piyasa dışı işlere aynı şekilde uygulanmayan çok sayıda ve büyüklükte kamu politikalarının ve programlarının uygulanmaya konmasında artış olmuştur. Bu tür programlar piyasa işi ve piyasa dışı iş ve piyasa üretimi ve piyasa dışı üretim arasına vergi ya da ayrıcalıklar koymaktadırlar. Bu durum hane halkı kararlarını etkilemekte, üretim ve tüketimde verimsizliklere yol açabilmektedir. Kamu politikaları ve programları tasarlanırken bu etkilerin bilincinde olmak gerekmektedir.

Aile ekonomistleri aile içinde yer alan çok sayıda karar alıcının varlığı karşısında iki yaklaşım izlemişlerdir. İlk yaklaşım, 1950lerden 1980lere kadar üstünlüğünü korumuş olan ortak tercih yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda karar alıcı birim tek başına ailedir. Ailenin tek bir bütçe kısıtı ve tüm aile fertlerine ait tek bir fayda fonksiyonu varsayılmaktadır. Fayda fonksiyonu her bir aile üyesinin boş zaman ve tüketim bileşimlerini içermektedir.

1980lerden sonra feminist bakış dünyayı kadın ve insan gözü ile yeniden yorumlamakta ve kadının ekonomik özgürlüğü ve emek piyasasına katılımı konusundaki artan taleplerine cevap bulmaktadır.

Ailenin üretici rolü azalırken tüketici rolünü körükleyen gelişmeler yaşanmaktadır. Bu mal ve hizmet bolluğu karşısında doğru ve bilinçli tüketim kararları almak zorunda olmak tüketicinin korunması fikrini doğurmuştur. Hatalı üretim karşısında hakkını savunabilmesi için yasalar çıkarılmış, tüketici hakları ilan edilmiştir. Bu hakları dünyada ilk kez en iyi ifade eden kişi eski ABD başkanlarından John F. Kennedy olmuştur.

1985 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda, Uluslararası Tüketici Birlikleri Örgütü’nün önerisi ve oy birliği ile “Tüketicilerin Korunması İlkeleri Rehberi” kabul edilmiştir. Türkiye de bu rehberin kabulüne imza atan ülkeler arasındadır. Söz konusu ilkeler evrensel kabul görmüş tüketici haklarıdır ve aşağıda sıralanmaktadır:

Modern ekonomistler, 1950li yıllara kadar aile davranışını analizlerinde ihmal etmişlerdir. Ancak 1950lerden bu yana insana yatırım ve aile davranışının anlaşılması iktisatçıların ilgisini çeken araştırma konuları arasına girmiştir. Buna bağlı olarak ekonomik analiz, aşağıda sıralanan kararları alma nedenlerini anlamakta giderek daha açıklayıcı hale gelmektedir (Becker, 1988):

Yıllardır araştırmalarını aile davranışı ve beşeri sermaye konularında yoğunlaştıran Becker, ekonomik yaklaşımın doğum oranlarında yüzyıl boyunca sürmekte olan yüksek düşüş eğilimini açıklamamıza katkı sağladığını ileri sürmektedir.

Aile ekonomisi teorisinin geliştirildiği ilk yıllarda (1950ler), evlilik ve doğurganlık ile ilgili bilimsel çalışmalar sosyal hakikat ile uyumlu ve geniş ölçüde kabul gören sosyal normları yansıtan modeller üzerine kuruludur.

Geleneksel cinsiyet rolleri ev içi işlerin dağılımında varlığını korumaktadır. 1965 ve 1995 arasında evli çiftlerin yapmak zorunda oldukları ev işleri yüzde 20 oranında azalmıştır (Bianchi, Milkie, Sayer ve Robinson, 2000). Kocaların ev işine yaptıkları katkı artmış olmakla birlikte bu dönem sonunda kadınlar hâlâ daha fazla ev işi yapmaya devam etmektedir.

1960lardan beri kadın ve erkeklerin ekonomik rollerindeki yakınlaşma evliliğin doğasını ve sürekliliğini etkilemektedir. Ev içindeki uzmanlaşma ve değişim ilişkilerinden elde edilen kazanımların azalmakta olduğu aşikârdır. Becker ve daha birçok sosyolog için bu gelişmenin en önemli nedeni ABD ekonomisindeki gelişme ile birlikte kadınların para kazanma gücünde yaşanan artıştır. Daha az sayıda çocuk sahibi olma kararı alan bir kadın eğitime ve iş piyasasına daha fazla zaman ve kaynak ayırmaktadır. Bu kadınlar için çocuk doğurmanın ve bakmanın alternatif maliyeti yüksektir. Evde geçirilen zamanın maliyeti çalışılmış olsaydı kazanılacak olan parasal gelirdir.

Tarihsel bir bakışla Becker, aile fonksiyonlarının ve aile yapısının değişiminde anahtar rolün, devlet ve piyasaların gelişimine bağlı olarak gelir artışlarına ve refah artışlarına dair oluğunu ileri sürmektedir.

Aile ekonomistleri aile içinde yer alan çok sayıda karar alıcının varlığı karşısında iki yaklaşım izlemişlerdir.