AİLE EKONOMİSİ - Deneme Sınavı - 6

18. yüzyıl, Osmanlı tarihinde Avrupa’nın teknik, kültürel, askeri, siyasi, toplumsal ve ekonomik baskısının başladığı yüzyıldır. Daha önceki yüzyıllarda da Avrupalı’larla ticari ilişkilere girişilmiştir. İmparatorluğu tehdit eden esas sorunlar ekonomik değildir. Daha çok yabancılarla artan ilişkilerin yol açtığı toplumsal ve siyasal sorunlar çözülüşü hazırlamaktadır. İmparatorluğun Avrupa uluslararası sistemine yavaş yavaş katılması sonucu, Osmanlı padişahları geri dönülemeyecek olan iki taraflı anlaşmaları kabul etmek zorunda kalmışlardır.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracı olmuştur. Zaten kolay ticaret yapılan Osmanlı İmparatorluğu böylece tam bir serbest ticaret bölgesi haline gelmiştir. Avrupalılar için 18. yüzyılda ve 19.yüzyılın ilk yıllarında en büyük problem Osmanlı İmparatorluğu’nun ihraç edilebilir mal üretiminin yetersiz oluşudur. 1838 ticaret antlaşması, yabancı tüccarlara avantajlar sağlayarak, İmparatorluk içinde toplumsal çözülmenin ve işsizliğin ortaya çıkış koşullarını hazırlamıştır. Avrupalıların artan ham madde talebine bağlı olarak hammadde satışlarının dış pazarlara yönelmesi toplumsal iş bölümünü bozmuştur.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracı olmuştur. Osmanlı ekonomisinin kapitalist yörüngeye sokulmasının ikinci aracı borçlanma olmuştur. Osmanlı ihracatı, Avrupa mallarını satın alacak yeterli fonu sağlayamamaktadır. Mallara alıcı bulmak için Avrupa finans çevreleri bu fonları Osmanlı ekonomisine enjekte etmek zorunda kalmaktadırlar. Kapitalizmle bütünleşmenin üçüncü mekanizması, yerli işgücü istihdamına yönelik doğrudan yabancı sermaye yatırımlarıdır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları üretimin büyümesi açısından önemlidir. Sanayi sermayesinin oluşumuna yol açmaktadır.

Ulusal bir kapitalizm yaratılmasının karşısındaki en çetin engel, Osmanlı burjuvazisinin sahip olduğu özelliklerdir. Bu sınıf sanayide değil ticarette ve özellikle dış ticarette uzmandır. Bu nedenle komprador bir nitelik taşımaktadır. Genellikle Gayri-Müslim (Rum, Yahudi, Levanten, Ermeni) unsurlardan oluşmaktadır. Burjuva ideolojisinin iktisat politikaları ile ilgili, iki farklı yaklaşımdan söz etmek gerekmektedir. 19.yüzyılda her iki politika yaklaşımını da savunan düşünürler bulunmaktadır. Bu politika setlerinden biri ulusal bir kapitalizme diğeri ise serbest ticaretçi, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir gelişme biçimine yol açmaktadır. İkinci yaklaşım kapitalist burjuva mantığı ile çelişmemektedir, çünkü dönemin emperyalist çıkarları, çevre ülkelerin gelişmiş merkeze bağımlılığından yanadır ve açık ekonomi koşullarında gelişen ekonomik ilişkiler merkezin çıkarları ile çelişmemektedir. Bundan dolayı merkez kapitalist ülkelerden kaynaklanan düşünceler beynelmilelci yaklaşımı empoze etmektedir.

Cumhuriyet Dönemi’ni, iktisat politikalarında ortaya çıkan köklü değişimler ya da dünya konjonktürünü etkileyecek kadar önemli siyasal olaylar göz önüne alınarak alt dönemlere ayırmak mümkündür. 1923-1929 açık kapı koşullarında dünya ekonomisi ile entegrasyon dönemidir. 1930-1946 siyasi ve ekonomik sorunlar karşısında içe dönük bir kalkınma stratejisinin izlendiği yıllardır. 1946-1960 liberal politikalara yeniden başvurulan ancak dönem ortasında bu politikalardan ödün verilen yıllardır. 1960-1980 arası döneme ithal ikameci kalkınma stratejisi ve planlama yaklaşımı damgasını vurmuştur. 1980 yılı Türkiye ekonomisinin miladı gibidir. Adım adım liberasyon ve dünya ekonomisine açık kapı koşullarında entegrasyon sürecinin IMF gibi uluslar arası kuruluşların da katkısıyla başlatıldığı yıllardır.

1946 yılı, Cumhuriyet Türkiye’sinde hem siyasi hem de iktisadi anlamda önemli dönüşümlerin yaşandığı bir yıldır. Türkiye tek parti rejiminden, çok partili rejime geçmiş, 14 Mayıs 1950’de seçim yolu ile Cumhuriyet Halk Partisi, iktidarı Demokrat Parti’ye bırakmıştır. 1946 yılının iktisadi bakımdan önemi ise on altı yıldır devam eden kapalı, korumacı, dış dengeye dayalı ve içe dönük iktisat politikalarının terk edilmesidir. Bu dönemde dış ticaret rejiminin serbestleşmesine bağlı olarak iç pazarı hedefleyen sanayileşme ve kalkınma politikası yerini dış pazara dönük, tarıma, madenciliğe, alt yapı yatırımlarına ve inşaat sektörüne öncelik veren bir kalkınma anlayışına bırakmıştır.

Batılı olmayan ve coğrafi açıdan birbirine uzak olan Türk ve Japon toplumları tarihsel ve kültürel anlamda da birbirlerine pek benzememektedirler. Bununla birlikte aşağı yukarı aynı dönemde Batı toplumlarının bilim ve teknolojik açıdan kendilerinden çok daha ileride olduğunu anlamışlar ve aradaki farkı kapatma çabasına girişmişlerdir. Murakami, bu iki Asya ülkesinin gelişme ve sanayileşme süreçlerinde başarılı olduklarını düşünmektedir. Her iki ülkede de hem toplum içinde hem de aile içinde birey ikinci plandadır. Oysa bilgi toplumu, bireyin öne çıkmasını ve odak noktası olmasını gerektirmektedir. Murakami, iki toplumun da bu konuya henüz yeterince önem vermediğini düşünmektedir.

Avrupa kıtasında yaşanan gelişmeler Anadolu insanını, (1071, yılından sonra ise Anadolu’da yaşamaya başlayan Türkleri) tarih boyunca etkilemiştir. Toplumlar arasındaki etkileşim karşılıklıdır.

Modern çağ öncesinde Doğu ile Batı arasındaki denge Doğu’dan yanadır. Doğu halkları, büyük bir tarım uygarlığı kurmuşlar bolluk içinde yaşamışlardır

Avrupalılar ticari işlemlerin yürütülmesini kolaylaştıracak hukuki yapının Osmanlı ülkesinde kurulmasını istemektedirler. Bunun bir yolu Osmanlı kanunlarından muaf ayrıcalıklı bir grup yaratmak olmuştur. Yapılan anlaşmalar, yabancıların Osmanlı ülkesindeki elçiliklerine kendi uyruklarından olan topluluklar içindeki ticari işleri yönetme ve hukuki sorunları çözme hakkı vermektedir. Böylece Avrupa devletlerinin elçiliklerine hükümranlık hakları veren ve kendi ülkelerinin pasaportlarını taşıyanları himaye etmelerini sağlayan bir sistem oluşturulmuştur. Diğer bir yol ise var olan hukuki ve kurumsal yapının toptan değiştirilmesidir. Her iki yol da amaca ulaşabilmek için etkin bir şekilde kullanılmıştır. Bu çabalar Tanzimat hareketi ile doruğuna ulaşmıştır.

Osmanlı ekonomisini kapitalist dünyayla bütünleştiren mekanizmaların ilki ticaret olmuştur. 1838 yılında İngiltere ile yapılan Balta Limanı Ticaret Antlaşması bu mekanizmayı işletmenin ilk aracı olmuştur.

Kapitalizm ve ona alternatif olarak 1917 Ekim Devrimi ile SSCB’de hayat bulan sosyalizm (komünizm) kendi merkez ve çevre ülkelerini yaratarak 1990lı yıllara gelmişlerdir. 1989 yılında Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Doğu ve Batı Almanya’nın birleşmesinin ardından 1991 yılında S.S.C.B dağılmıştır. 1991’de Sovyetler Birliği’nin resmi varlığına son verilmesi ve bu birliğe bağlı 15 Cumhuriyet’in tek tek bağımsızlıklarını ilân etmesi, söz konusu coğrafya’da merkezi planlamaya dayalı sosyalist sistemin de sonu olmuştur.

1930-1938 dönemi iktisat politikaları bakımından daha önceki dönemlerden tamamen farklı bir yaklaşımı temsil etmektedir. Sistematik ve tutarlı bir model olarak korumacı ve devletçi politikaların sanayileşmeyi hedefleyerek ilk kez birlikte uygulanması 1930’lu yıllarda başlamıştır. Bu politikalarla Türkiye’de ilk sanayileşme hamlesi gerçekleştirilmiştir.

Batı öncülüğünde gelişen bilimsel tanımlamaya göre, 1989 yılını takiben gelişen süreçte merkezi

planlamanın ortadan tamamen kalktığı ülkeler “Geçiş Ekonomileri” olarak isimlendirilmiştir.

Farklı başlangıç koşullarına sahip olsa da, 19.yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında kendi kapitalist piyasa mekanizmasına geçiş sürecini başlatmış ve sürdürmekte olan Türkiye’nin geçiş serüveni de aydınlatıcı bilgilerle doludur.

Türkiye’nin de bu yeni sistem içinde ABD’nin nüfuzuna gireceği daha savaş bitmeden kesinleşmiştir. Dünya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest dış ticaret doktrini egemen olmakta, sermaye hareketlerine konan sınırlamalar kalkmakta ve Amerikan kaynaklı yatırımlar, dış yardım ve krediler, bu genişleme sürecinin kritik araçları haline gelmektedir. Peş peşe Türkiye’ye gelen Amerikan uzman heyetlerinin de katkısı ile dış yardımsız kalkınmak imkânsızdır düşüncesi, politika yapıcılar arasında yaygın kabul görmeye başlamıştır. Böylece savaş yıllarında kendi yağında kavrulmuş ve kendi olanakları ile sanayileşme hamlesini tetiklemiş olan Türkiye, dışa bağımlı bir kalkınma sürecine girmiştir. Türkiye, IMF, Dünya Bankası ve Avrupa İktisadi İşbirliği Örgütü’ne 1947’de, NATO’ya 1952’de üye olmuştur. Çoğu Amerikalı olan ve sistemli bir şekilde devletçi-korumacı politikalara son verilmesini telkin eden yabancı uzmanlar iktisat politikalarının yönlendirilmesinde etkili olmuşlardır.

Cumhuriyet kurulur kurulmaz kadın hakları da yasallaşmıştır. Türkiye’nin diğer İslâm ülkelerinden farklılığı özellikle kadınların eğitimi konusunda belirgindir. Kadınlara sağlanan haklar ve kadın eğitimine verilen önem eski rejimin parçalanmasında stratejik öneme sahip kilit bir öğedir. Ancak bu politikalardan yararlananlar daha çok sosyo-ekonomik düzeyi yüksek ailelere mensup kadınlar olmuştur. Kadınların eğitim düzeyi ile akademisyen olma ya da iş dünyasına atılma arasında sıkı bir ilişki bulunmasına rağmen eğitim olanaklarından yararlanan kadın sayısı çok sınırlı kalmıştır. Pek çoğu, kendilerine tanınan hakları ya hiç ya da çok az kullanmışlardır. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nden beri var olan ve dünya feminizmine paralel davranan Türk kadın hareketi, özellikle 1980’lerden sonra kadın haklarını takip konusunda daha kararlı, daha etkili bir yapı kazanmıştır.

İşadamları taleplerini dile getirmek üzere araya Odalar Birliği gibi örgütler koymadan, doğrudan hükümete ziyaretler düzenler olmuşlardır. Tüm bu gelişmeler 1971 yılında, Türk Sanayicileri ve İş Adamları Derneği’nin (TÜSİAD) kurulması ile son bulmuştur. Böylece iş adamları, ülkenin ekonomik ve sosyal oryantasyonunda yarı kamusal bir rol oynamalarına hizmet eden bir örgüte sahip olmuşlardır.

Küreselleşmenin en önemli dinamiği Avrupa kıtasından kaynaklanan kapitalizmdir. Küreselleşme, kapitalizmin alt ve üst yapısı ile dünyaya yayılması olarak da tanımlanmaktadır. 1970’lerde kar oranlarının düşmesi ve keynesyen politikaların sermaye açısından yeterli büyüme oranlarını sağlayamaması sonucunda kapitalizm yapısal bir krize girmiştir. Kapitalizm girdiği bu krizden sermayenin yeniden örgütlenmesi, neoliberal politikalar ve küreselleşme ile çıkış sağlamıştır.

Bilim adamlarının pek çoğu, modern çağda (15. yüzyıldan sonra) birlikte küresel güçlerin etkisini artırdığını kabul etmektedir. Avrupa toplumları 16. Yüzyılın başından itibaren büyük ve hızlı bir dönüşüm sürecine girmişlerdir. Toplumsal yapı kapitalist üretim tarzının gereklerine göre yeniden örgütlenmiştir. 19. Yüzyıl boyunca ve sonrasında kapitalizm küreselleşmenin ardında yatan en önemli dinamik olmuş ve dünya hızla her köşesine herkesin ulaşabileceği bir yer haline gelmeye başlamıştır.