AİLE EĞİTİMİ

Aile, aralarında duygusal, sosyokültürel ve kan bağları olan bireylerden oluşan, amaç ve görevleri olan bir yapıdır. Her aile birbirinden farklı özellikler taşır. Ailenin kuruluşu, kişilerin bir araya geliş nedenleri, yapısı, etkileşimleri, toplumla ilişkiler, kurallar birbirinden farklıdır. Aile yaşam süreci içinde değişen ve gelişen bir sistemdir. Ailenin yaşadığı yer, çevre, yeni kişilerin katılması ya da ayrılması, aile üyelerinin kişisel özellikleri, gelişim dönemleri, ilgi, istek ve beklentileri, gibi pek çok nokta ailenin değişim kaynağı olabilmektedir.

Ailenin bütün parçaları birbirleriyle etkileşim içinde olmakla birlikte bütün üyelerin birbirleriyle olan ilişkileri kendine has özellikler taşımaktadır. Aile sistemleri kuramının aileye ilişkin bazı temel varsayımları şunlardır;

• Her aile tek olmakla birlikte içinde sonsuz sayıda kişisel, kültürel ve ideolojik özellikleri barındırabilen bir çeşitliliğe sahiptir. • Aile, kendini oluşturan unsurlarla etkileşimde bulunmanın yanında sınırlarını koruyan ve değişime farklı biçimlerde tepki veren bir yapıdır. • Aile, her üyesinin gelişip kendi gereksinimlerini karşılayabileceği işlevleri olan bir yapıdır. • Aile bütün üyelerini etkileyen değişim süreçlerinden geçer. Ancak her üyenin değişimin getirdiği gerilimden etkilenme düzeyi farklıdır. Aile, bir düzen ve iç dengeye sahip açık bir sistemdir.

Aile dinamiklerinin temel ilkesi sistemler anlayışına dayanmaktadır. Bir üyenin davranışı doğrudan ya da dolaylı olarak diğerlerini etkiler. Ailede sorun yaşayan bireyin davranışları diğer üyelerin davranışlarını, tepkilerini ve davranışı değiştirmeye yönelik çabalarını etkilemektedir. Aile üyeleri sürekli birbiriyle etkileşimde bulundukları için bağlılık ve uyum özellikleri gelişmektedir. Ailede eşler arasındaki ilişki temeldir. Eşler karşılıklı insan ilişkilerinde model olarak çocuğun aile içinde eğitilmesini sağlar. Farklılıkların tartışılması, gereksinimlerin karşılanması, birlikte karar alma, çatışmaları yönetme, bağlılık gereksinimlerinin giderilmesi, ileriye dönük konularda bir eşin diğerine karşı davranışları tüm aile üyeleri arasındaki iletişimi etkiler. Ayrıca, çocuk bakımı, beslenmesi, rehberliği ve disiplininde esas sorumluluğu olan kişiler ebeveynlerdir. Ebeveynlerle etkileşim çocuklara otorite ve gücü elinde tutan kişilerle ilişki konusunda deneyim sağlar. Ebeveynlik tutumları ile ilgili yaşanan sorunlar ciddi kişilerarası çatışmalara ve çocuklarda aile düzenini reddetme ve evden kaçmaya neden olabilmektedir. Kardeşler arasındaki ilişkiler ise, çocuklarda tartışma kalıplarını geliştirme, işbirliği yapma, karşılıklı destek verme gibi konularda becerilerin kazanılmasını sağlar.

Aile sisteminin en önemli karakteristik özellikleri aile kuralları, aile rollerinin düzenlenmesi, dışsal ve içsel aile sınırları, aile üyeleri arasında güç dağılımı ve iletişim sürecidir. Ailenin bu özellikleri aynı zamanda denge ve uyumun sağlanmasında önemli aile içi dinamiklerdir. Aileyi diğer sistemlerden ayıran dışsal sınırların, çocuk ve aileyi en az stres içeren ortamlarda bir araya getirmesi önemlidir. Ailenin hem bütünlüğü koruma hem de dış sistemler arasında bilgi akışına izin veren bir anlayış izlemesi ailede sağlıklı ortamların oluşmasına, işlevlerin yerine getirilmesine ve sorunların çözümüne katkı sağlamaktadır. Ailenin içsel sınırlarının düzenlenmesi, bireylerin özerkliklerini ve bireyselliklerini etkilemektedir. Bazı ailelerde içsel sınırlar çok katıdır ve bireylerin birbirinden uzaklaşıp yalnızlaşmasına neden olabilir. Uzaklaşmış, kopuk ailelerde yetersiz ve sağlıksız bir iletişim olacağından sorunlu davranış gösterme riski yüksektir. İç içe ailelerde ise, aile etkileşimi çok yoğun, yakın ve diğerlerinin yaşamına karışmaya fırsat veren özelliktedir. Çocukların bireysellik, bağımsızlık duygularını sağlıklı biçimde yaşamaları pek mümkün olmaz. Sistemin sınırları zayıftır ve kolayca aşılabilir. Ailenin dışsal ve içsel sınırlarının çok katı ya da tam tersine belirsiz, zayıf olması ailede pek çok sorun yaşanmasına da zemin hazırlar.

Ailede bütünlüğün korunması, denge ve uyumun sağlanmasında ailenin sahip olduğu sosyopsikolojik özellikler büyük önem taşımaktadır. Ailenin sosyal özelikleri; aile yapısı, sosyoekonomik durumu, eğitim düzeyi, yaşanılan ortam ve özellikleri, eşlerin çalışma durumu ve koşulları, aile çevresindeki maddi ve manevi destek kaynakları gibi pek çok unsuru kapsamaktadır. Psikolojik özellikler ise, ailenin amaçları, inançları, değerleri, tutumları, çocuk yetiştirme anlayışları, iletişim özellikleri ve aile ilişkileri başta olmak üzere diğer bazı unsurlardan oluşmaktadır. Bu özellikler, ailenin zorluklara karşı dayanıklılığını, değişimlere uyumunu ve sorunlara yaklaşımını etkilemektedir

Sağlıklı bir aile ortamında çocuk kendine özgü gelişim özellikleri, bireysel farklılıkları, gereksinimleri, becerileri, eğilimleri olan bakım, korunma ve desteğe ihtiyaç duyan bir varlıktır. Çocuğun öncelikle çocukluğunu yaşayabileceği ve aynı zamanda gelecekteki rollerine hazırlanabileceği, bir insan olarak kendini inşa edebileceği bir anlayışa ihtiyacı vardır. Çocuklar için her zaman bu ortamı ve anlayışı oluşturmak mümkün olamamaktadır. Kimi zaman çocuk ekonomik bir kaynak, işgücü, gelecek güvencesi, cinsiyeti ile var olan, çalışan, kardeşlerine bakan, ev işleri yapan, itaatkâr ya da tam tersi karar veren biri olarak ailede varlığını sürdürebilmektedir. Sonuç olarak çocuğun ailedeki rolleri ailenin yapısına, demografik özelliklerine, tutum, inanç ve değerlerine göre değişmektedir.

Çocuğun aileye katılmasıyla birlikte ilk kez ebeveyn olunan dönemde, ailenin yeni üyeyi kabule hazır olması gerekir. Aile içinde ve dışındaki ortamın, koşulların yeniden gözden geçirilmesi, eşlerin sorumlulukları, ailede işbölümü, büyük ebeveynlerle ilişkilerin yeniden düzenlenmesi, ebeveynlik becerileri geliştirme, çocuğun bakım ve büyütülmesinde rollerin belirlenmesi, çalışma koşullarının düzenlenmesi gibi tüm etmenler ailede bir gerginlik kaynağı olabilir. Eşlerden her ikisi de çalışıyorsa çocuğun bakımı ve yetiştirilmesi konusunda izlenecek yol, roller, büyük ebeveynlerden ne düzeyde bir destek alınacağı, eğer alınmayacaksa çocuk bakıcısı bulma, maddi kaynakların kullanımı gibi konularda ortak kararlar alabilmek bu süreci sağlıklı atlatabilmek açısından önemlidir. Her ne kadar çekirdek aile yapısı gücün kullanımı, işbölümü, sorumluluklar konusunda eşitlikçi bir anlayışa uygun olsa da, bunu sağlamak her zaman mümkün olmayabilir. Evde erkeğin gücü kullanma konusunda baskın bir role sahip olup, çocuğun yetiştirilmesi, ev işleri ve diğer konularda sorumluluk almaması pek çok sorun yaratabilir. Ailede her dönemde yaşanan değişimler aile üyelerinin gereksinimlerini, sorumluluklarını ve uyum düzeyini etkilemektedir. Aile üyelerinin yeni durumlara uyum sağlayamaması ve ilişkilerde kopukluk, yalnızlaşma ailenin zaman içinde dağılmasına neden olabilir.

Çekirdek ailede yaşanan sorunlar karsısında bir çocuk gelişimci, öncelikle çocuğun gelişimini, gereksinimlerini, güvenliğini, ruh sağlığını, haklarını ve ilişkilerdeki etik kuralları dikkate alarak çocuğun önceliğini ve üstün yararını gözetmelidir. Çocuk aile ile bir bütündür ve eşler arasındaki çatışmalar, duygusal yapı, etkileşim biçimi, ebeveyn tutumları, ailenin koşulları çocuğu doğrudan etkiler. Bu yüzden, ailenin kendi durumunu anlamasına, çocuğun gelişimi ve eğitimi konusunda bilgi ve deneyim sahibi olmasına, iletişim, problem çözme, ebeveynlik becerilerini geliştirmeye yönelik planlamalar ve uygulamalar yapmak çok yararlı olacaktır. Çalışsın ya da çalışmasın tüm ebeveynler için çocukla etkili ve verimli zaman geçirme, birlikte oyun ve diğer etkinliklere katılma, ev ortamını en etkili biçimde kullanma, olumlu iletişim ve tutum geliştirme, doğal yaşamdan yararlanma ve koruma gibi konularda bilgi, materyal ve uygulama örnekleri sunmak sağlıklı, destekleyici ve güçlendirici bir yoldur. Kendi alanının dışına çıkan, bilgi ve deneyim sahibi olunmayan konularda ise aileyi en uygun destek kaynağına yönlendirmek, ilgili kişi, kurum ve kuruluşlarla iletişime geçme konusunda yardım sağlamak önemlidir.

Ailenin oluşumundan itibaren aile yapısı, üyelerin özellikleri ve çevre koşulları nedeniyle aileler sürekli bir değişim içindedir. Aileyi oluşturan kişilerin bir araya gelmesiyle birlikte çatışmalar, uyum sorunları, işsizlik, yoksulluk, şiddet, alkol ve madde bağımlığı, aileden birinin kaybı gibi pek çok sorunla karşı karşıya gelebilirler. Aile üyeleri arasında etkili iletişim, sağlıklı ilişkiler ve bağlılık oluşmuşsa bu sorunların üstesinden gelip sağlam bir şekilde yola devam etmek mümkündür. Ancak, ailede olumsuz iletişim, sorunları görmezden gelme, problem çözme becerilerinin yetersizliği, baskı, güç dağılımında dengesizlikler gibi durumlar varsa sorunları çözmek oldukça zordur. Sorunların çözümsüz kalması ailenin parçalanmasına, dağılmasına neden olabilir. Aşağıda ailelerde en sık karşılaşılan sorunlara yer verilmiştir.

Ailede rollerin düzenlenmesi

Evre 4: Ergen çocuklu aileler

I-II

I, II ve III

Çocuğun aileye katılmasıyla birlikte ilk kez ebeveyn olma

Özdeşim

Yadsıma- Öfke- Pazarlık- Depresyon- Kabullenme

6-9 Yaş

Kendini suçlama