AİLE EĞİTİMİ

Sanayileşme, kentleşme, iç ve dış göç gibi etkenlere bağlı olarak yaşanan sosyal, ekonomik ve teknolojik değişimler her kurum gibi aileyi de etkilemekte ve zayıflatmaktadır. Ailenin üstlendiği işlevleri yerine getirmekte zorlanması ciddi sosyal sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Tarihsel açıdan bakıldığında, aile, zamanla pek çok işlevini başka sosyal kurumlara devretmiş olsa da bugün ailenin yerine getirdiği görevlerin tümüyle başka kurumlara devri olanaklı görünmemektedir. Bu bağlam içerisinde aile danışmanlığı hizmetlerine her geçen gün daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır.

Aile danışmanlığı temel amaç olarak aile sisteminin yeniden yapılandırılmasını önüne koysa da boşanma ve boşanma sonrası süreçler aile danışmanlığının temel konularındandır. Aile danışmanları ölüm, hastalık, boşanma gibi güç koşullarla başa çıkmak ve ilişkilerini geliştirmek için ailelere yardım ederler. Danışmanlar ailelerin sorunlarını belirlemelerine, sorunlarına çözüm bulmalarına ve geleceğe dönük amaçlar oluşturmalarına yardım ederek danışma süreci ile ailelere rehberlik ederler. İhmal, madde kullanımı ve şiddet gibi bir kriz durumunda danışmanlar, aileler kendi güçlükleriyle uğraşırlarken çocuğun geçici olarak aileden uzaklaştırılması gibi yasal önlemler önerebilirler.

Korkut (2001) da aile terapisi ve aile danışmanlığı arasında bir ayrım yapmanın çok kolay olmadığını ifade ederek aile danışmanlığının aile terapisinden daha kısa süreli olduğunu ve sistemi kökten değiştirmek yerine kriz yaşayan ailelerdeki güçlendirme çalışmalarını daha fazla öne çıkardığını söylemektedir.

Dünyada 1970’li yıllarda örgütlülüğünü tamamlayan aile danışmanlığı / aile terapisi alanının Türkiye’deki gelişimi 1980’li yıllarda hızlanmıştır. Türkiye’de ilk derneğin (Aile ve Evlilik Terapileri Derneği) 1997 yılında kurulmuş olması önemli bir adımdır. 2002 yılında Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) tarafından çıkartılan bir yönerge ile aile danışma hizmetlerinin, aile danışma merkezleri aracılığı ile sistemli bir biçimde verilmesinin ilk adımları atılmıştır. Aile danışmanlığı yapabilmek için öncelikle sosyal hizmet, psikoloji, sosyoloji, psikolojik danışmanlık ve rehberlik, tıp, hemşirelik ve çocuk gelişimi alanlarından birinde en az dört yıllık lisans programlarından mezun olunması gerekmektedir. Türkiye’deki aile danışmanlığı mevzuat çalışmaları açısından önemli bir gelişme de 2013 yılında gerçekleştirilen Aile Danışmanlığı Meslek Standartları çalışmasıdır. Süleyman Demirel Üniversitesi ile Mesleki Yeterlilik Kurumunun işbirliğinde gerçekleştirilen bu çalışmada aile danışmanlığı meslek standartları belirlenmiş ve 18. 4. 2014 – 28976 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır.

Aile danışmanlığında psikanalitik yaklaşımlardan sonra ortaya çıkmış, psikanalitik yaklaşımdan derinlemesine etkilenmiş sistem kuramlarından ilki Murray Bowen’ın Aile Sistemleri Kuramıdır. Bowen, kuramını şizofreni aileleri ile yaptığı çalışmalar sonrasında olgunlaştırmıştır. Aile sistemleri kuramı büyük oranda benliğin farklılaşması kavramı üzerinde durmaktadır. Benliliğin farklılaşması kişinin kendisini ailesinden duygusal ve bilişsel olarak bağımsız bir biçimde ifade edebilmesi, bağımsız bir biçimde var olabilmesi şeklinde tanımlamaktadır.

Aile terapileri arasında aileye bir sistem olarak bakan önemli terapi modellerinden biri de Salvador Minuchin’in yapısal aile terapisi modelidir. Özellikle suça sürüklenen ve yoksul çocuklarla yaptığı çalışmalarla, Minuchin ailedeki bir semptomu çözmek için sadece bireyle çalışmanın yetmeyeceğini ve ailedeki iletişim örüntülerine bakmak gerektiğini fark etmiştir. Bu model, aile yapısını aile üyelerinin birbirleri ile nasıl etkileşim kuracaklarını düzenleyen, görünmeyen veya saklı bir dizi işlevsel talep olarak tanımlamaktadır.

Yaşantısal Aile Terapisi  yaklaşımının en önemli özelliği; aile geçmişi ile çok fazla ilgilenmemesi bunun tam tersi “şimdi ve burada” yaklaşımını benimsemesidir. Bu yaklaşımın en önemli temsilcisi ve kurucusu olan Virginia Satir’in kişiliği, yaklaşımın gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Virginia Satir insanı anlamaya çalışırken buz dağı metaforunu kullanmaktadır. Ona göre buzdağının hemen üzerinde görülenler sadece davranışlarımızdır. Fakat sırası ile baş etme stratejilerimiz, duygularımız, duygularımız hakkındaki duygularımız, algılarımız, beklentilerimiz, özlemlerimiz ve benliğimiz sırası ile buz dağının altında bulunmaktadır.

Kuramlar arasındaki bakış açısı farklılıkları her ne kadar tekniklere yansısa da aile danışmanlığının temel aşamaları (telefonla ilk irtibat kurmaktan sonlandırmaya kadar geçen süreçler dikkate alındığında) her kuramda benzer özellikler göstermektedir. Bu bölümde bu süreçler başlangıç aşaması, müdahale aşaması (orta aşama) ve sonlandırma aşaması olarak üç bölümde ele alınır. Aile danışmanlığı sürecinin hemen başında aile ile danışman arasında yapılan her iki tarafın da hak ve sorumluluklarını içeren anlaşmaya kontrat denir. Başlangıç aşamasının hemen ardından gelen müdahale aşaması artık ailenin sorunlarının hem danışman hem de aile üyeleri tarafından büyük oranda anlaşıldığı, aile ve danışman arasında güven ilişkisinin kurulduğu ve artık ailenin sorunlarının çözümü üzerinde aktif bir biçimde çalışılmaya başlandığı aşamadır. Sonlandırma aşamasına gelindiğinde üç nokta önemlidir; 
1. Sonlandırma kararının aile ile birlikte alınması 
2. Sonlandırma sürecinin ve sonrasının aile ile tartışılması 
3. Bir sonlandırma seansının yapılması.

Genogram bireyin aile ağacının veya haritasının çeşitli evrensel şekillerle resmedilmesidir. Bugün genogramlar birçok farklı kuramda farklı adlar (aile haritası) altında kullanılsa da aile terapileri arasında hem bir değerlendirme hem de bir müdahale tekniği olarak en fazla önemi Bowen’ın aile sistemleri teorisinde görmektedir. Bowen’e göre genogramlar en az üç kuşağı kapsamalıdır. Genogramlarda ailede şu anda yaşanan veya geçmişte kalan her türlü olay resmedilmeli, tarihlere, kültürel değişimlere, aile sırlarına, kayıplara özel olarak bakılmalıdır. Bunları tespit etmek için standart sembollerle birlikte daha farklı kimi semboller veya renkler kullanılabilir.

Her ne kadar gizlilik ilkesi aile danışmanlığında en önemli etik ilkelerden birisi olsa da gizlilik ilkesi dört farklı durumda bozulabilmektedir. Bunlardan ilki danışanların onay vermesiyle olur. Danışan herhangi bir nedenle konuştuklarının bir bölümünün bir başka kişi ile paylaşılmasına onay veriyorsa gizlilik ilkesi bozulabilir. İkinci olarak, çocuk koruma ile ilgili konular gelmektedir. Aile danışmanı yaptığı görüşmelerin herhangi birinde çocuklarla ilgili bir ihmal, istismar bilgisini edindiğinde bunu hem mesleki olarak hem de hukuki olarak yetkili yerlere bildirmek durumundadır. Gizlilik ilkesinin bozulacağı bir üçüncü durum ise kamu yararıdır. Aile danışmanı öğrendiği bir bilginin gizli kalması durumunda kamunun zarar göreceğini düşünüyorsa bunu bildirmekle yükümlüdür. Son olarak da mahkeme kararları gizliliğin bozulmasına bir neden olarak gösterilebilir.

Aile danışmanlığı ile ilgili olarak alan yazında birçok farklı tanım bulmak mümkündür. Kuzgun (1991) aile danışmanlığını “aile bireyleri arasındaki sağlıklı ortamın desteklenebilmesi için aile bireylerine sunulan psikolojik yardım” olarak tanımlamaktadır.

Doğrusal nedensellik; bir sonucun bir nedenden ortaya çıkabileceğini iddia eder.. Her sonucun aynı zamanda bir diğerinin nedeni olacağını ve neden sonuç ilişkisinin döngüsel bir biçimde ele alınması gerektiğini iddia eden bir nedensellik biçimidir.

Dünyada 1970’li yıllarda örgütlülüğünü tamamlayan aile danışmanlığı / aile terapisi alanının Türkiye’deki gelişimi 1980’li yıllarda hızlanmıştır. Ancak, bu alandaki çalışmaların henüz emekle- me döneminde olduğu söylenebilir. Bu anlamda, Türkiye’de ilk derneğin (Aile ve Evlilik Terapileri Derneği) 1997 yılında kurulmuş olması önemli bir adımdır.

Aile terapileri arasında aileye bir sistem olarak bakan önemli terapi modellerinden biri de Salvador Minuchin’in yapısal aile terapisi modelidir. Özellikle suça sürüklenen ve yoksul çocuklarla yaptığı çalışmalarla, Minuchin ailedeki bir semptomu çözmek için sadece bireyle çalışmanın yetmeyeceğini ve ailedeki iletişim örüntülerine bakmak gerektiğini fark etmiştir.

Yaşantısal aile terapisi 1960’lı yılların hümanistik psikoloji akımı ve varoluşçuluğun etkisi ile ortaya çıkan aile terapisi yaklaşımlarından biridir. Bu yaklaşımın en önemli özelliği bundan önce bahsedilen yaklaşımlar gibi aile geçmişi ile çok fazla ilgilenmemesi bunun tam tersi “şimdi ve burada” yaklaşımını benimsemesidir.

Bilişsel davranışçı aile terapisinde kullanılan temel tekniklere bakıldığında psikoeğitim, edimsel koşullama, kontratlar yapma, klasik koşullama, şekillendirme ve sönme gibi tekniklerden bahsedilebilir. Bilişsel davranışçı aile terapilerinin en güçlü yönü daha önce de bahsedildiği üzere oldukça geniş bir bilimsel alan yazın ile birlikte dayandığı öğrenme kuramıdır.

Kontrat, aile danışmanlığı sürecinin hemen başında aile ile danışman arasında yapılan her iki tarafın da hak ve sorumluluklarını içeren anlaşmadır.

Aile danışmanlığında benimsenen kuramsal yaklaşıma veya terapi ekollerine göre canlandırma, yeniden çerçeveleme, ev ödevleri, aile haritası, film ve hikayeler gibi uygulamalar aile danışmanlığı sürecinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

Aile danışmanlığında başta sistem yaklaşımları olmak üzere birçok yaklaşımın ortak olarak kullandığı bir diğer teknik ise yeniden çerçeveleme tekniğidir. Yeniden çerçeveleme aslında var olan gerçekliği (olayı) değiştirmeden, dilin kullanımı yolu ile aile üyelerinin bakış açılarını, algılarını değiştirme anlamına gelmektedir. Yeniden çerçeveleme olayı değiştirmeden yeniden tanımlama olarak da ifade edilmiştir. Var olan gerçekliği (olayı) değiştirmeden, dilin kullanımı yolu ile aile üyelerinin bakış açılarını, algılarını değiştirme anlamına gelmektedir

Çocuk ve ergenlerin yaşadıkları psikolojik sorunlar genellikle içselleştirme sorunları ve dışsallaştırma sorunları olarak iki başlıkta incelenebilir. Dışsallaştırma sorunları genellikle saldırganlık ve davranış bozuklukları ile kendisini gösteren bir sorun olarak tanımlanırken, içselleştirme sorunları ise kaygılar, korkular, depresyon, içe kapanma gibi çocukların duygu durumları ile ilgili sorunlar olarak görülmektedir.