AİLE EĞİTİMİ - Deneme Sınavı - 18

Aşırı hoşgörülü tutuma benzer bir tutum da aşırı koruyucu tutumdur. Bu tutumda ebeveyn kontrol ve denetimi çocuğun hayata atılmasını ciddi şekilde zorlaştırır. Öyle ki adeta çocuklarını cam bir fanusta büyütürler Aşırı koruyup kollayan anne babalar çocuklarını kucaklarından indirmez, her şeyi onun adına düşünüp yaparlar. Çocukları­na zarar gelmesin diye pek çok ortama girmezler, hasta olmasın, yorulmasın, üşümesin diye pek çok deneyimi çocuğun yaşamasına ve kendi kendine yeni beceriler kazanmasına izin vermezler. Abartı­lı bir sevginin olduğu bu aileler genellikle aşırı is­tenilen ya da tek çocuğu olan ailelerdir. Bununla birlikte çocukta bir sağlık sorunu var ise ya da aile çocuklarından birini hastalık veya kaza nedeniyle kaybetmiş ise bu tutum karşımıza çıkabilir. Aşağı­daki örnek anne-babanın aşırı koruyucu tutumuna ilişkin izler taşımaktadır. 6 yaşındaki çocuk lösemi (kan kanseri) tedavisi olur ve iyileşir. Aile ve çocuk tedavi sürecinde çok sıkıntı yaşar. Çocuk iyileşip, tedavi bittikten sonra anne-babanın davranışları hastalık öncesine göre çok değişir. Artık çocukları­nı üşümesin, yorulmasın diye mümkün olduğunca dışarı çıkarmazlar. Doğru cevap B’dir.

Dengesiz ve kararsız tutumla yetişen çocuk, doğru ve yanlış arasında ikilemler yaşar ve bu duy­gusal olarak tahrip edici bir deneyimdir. Çocuk ne zaman ve nerede, nasıl davranacağını ayırt edemez ve ne yaparsa ceza almaktan kurtulacağını öğrenir. Zamanla iyi ve kötüyü ayırt edemez duruma düşen çocuk, çalma, yalan söyleme, saldırganlık ve öfke gibi pek çok davranış bozukluğu yaşayabilir. Doğru cevap C’dir.

Çocuklarda bir davranışın problem davranış olarak değerlendirilmesi için yaşa uygunluk, aşırılık, süreklilik ve cinsiyete dayalı rol beklentileri ölçütlerinin göz önünde bulundurulması gerekir. Doğru cevap E’dir.

Çalma; çocuğun kendine ait olmayan bir eşya­yı, sahibinin izni olmadan alması, kullanması ya da sahip çıkmasıdır. Çocuğun temel ihtiyaçlarının karşılanmaması, mülkiyet kavramının gelişmemiş olması, çocuğun uygun olmayan modellerle birlik­te olması, çocuğun bunu anne-baba ile hesaplaş­manın bir yolu olarak görmesi ve ebeveynlerinden intikam almak istemesi, yeni doğan kardeşe duyu­lan kıskançlık veya öfkenin yarattığı stres, çocuğun kendini değersiz hissetmesi ve öz-güven eksikliği gibi etkenler çalma davranışına neden olabilir.. Doğru cevap A’dır.

Duygu ve davranım bozuklukları kapsamında; korku, yalan söyleme, altını ıslatma (enürezis), dış­kı kaçırma (enkoprezis), öfke, parmak emme, tır­nak yeme, kıskançlık, çalma, yeme bozuklukları ve uyku bozukluklarından oluşur. Özgül öğrenme güçlüğü ise tanılanmış özel sorunu olan çocuklar için söz konusudur. Doğru cevap B’dir.

Otizm Spektrum Bozukluğu olan çocukların belirgin bazı özellikleri vardır. Seslere karşı ve çev­reyle ilgili en ufak değişikliklerin karşısında çok duyarlıdırlar. Kişiler arası iletişim ve sosyal bece­rilerin eksikliği bu çocuklarda görülen en önemli özelliklerdendir. Hareket eden, dönen ya da parlak olan bazı nesnelere çok uzun bakabilirler. Doku­nulmaya, kucağa alınmaya tepki gösteren otistik çocuklar, fiziksel teması reddeder, çevreleriyle ilişki kurmaktan kaçınırlar. Diğer çocukların oyununa katılmazlar, karşısındaki kişinin yüzüne ve gözüne bakmama, karşılıklı iletişim kurmak istemediğin­de bağırma, vurma, çığlık atma ve telâffuz güçlüğü gibi özellikler görülebilir. Doğru cevap C’dir.

Doğum öncesi dönem, bebeğin anne karnında büyüdüğü, vücudunun temel yapı ve organlarının oluştuğu dönemdir. Bebeklik dönemi (0-2 Yaş), motor yetenekler ve koordinasyon, dil becerisi ve duyusal becerilerinin geliştiği; ilk çocukluk (3-6 Yaş) dönemi ise, çocuğun öz bakım becerilerini kazandığı, cinsiyet rollerinin farkına vardığı dönemdir. Son çocukluk (7-11 Yaş) döneminde çocukların okuma, yazma ve sayısal işlem yetenekleriyle, dünyayı anlama ve mantıksal düşünme tarzlarında önemli ilerlemeler görülür. Soyut düşünme ve cinsel olgunlaşma ise ergenlik (12-18 Yaş) döneminin özelliğidir (Aydoğan, Özyürek ve Gültekin Akduman, 2014).

Sosyal beceriler; problem çözme, karar verme, iletişim, kendini yönetme ve akran ilişkileri gibi diğerleriyle olumlu sosyal ilişkileri başlatmaya ve sürdürmeye izin veren becerilerdir. Çocukların tüm bu sosyal becerilerini akranları ile iletişim ve etkileşimlerinde uygun ve etkili bir şekilde kullanabilmeleri ise sosyal yeterlik olarak tanımlanır. Benlik, çocuğun kendisiyle ilgili olarak zihninde çizdiği görünümdür. Sosyalleşme; çocuğun içinde bulunduğu toplumun inançlarını, tutumlarını ve kendisinden beklediği davranışları öğrenmesidir. Sosyal zeka; bireyin çevresindeki insanların duygularını, isteklerini ve ihtiyaçlarını anlama, ayırt etme ve karşılama kapasitesi olarak tanımlanırken, bireyin sosyal açıdan yaşına uygun davranışları gösterebilmesi ise sosyal olgunluk olarak tanımlanır.

Bu dönemlerden 0-18 yaş grubunu içeren aralığı özellikleriyle birlikte kısaca açıklayalım.  Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-1 Yaş): Bu dönemde anne ya da onun yerine geçen yetişkinle kurulan ilişkinin niteliği temel güven duygusunun ve toplumsallaşmanın özünü oluşturur. Özerkliğe karşı Utanç ve Kuşku (1-3 Yaş): Çocuk, tümüyle başkalarına bağımlı olmaktan çıkıp, istediklerini tek başına yapma davranışı gösterir. Girişimciliğe Karşı Suçluluk (3-6 Yaş): Bu dönemde, çocuk bağımsız hareket edebilme becerisi geliştiği için, hareketli ve meraklıdır. Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu (6-12 Yaş): Okula başlayan çocuğun sosyal dünyası genişler. Kimlik Kazanmaya Karşı Rol Karmaşası (12-18 Yaş): Ergenliği de kapsayan bu dönemde, birey kimlik arayışı içindedir.

Bu dönemlerden 0-18 yaş grubunu içeren aralığı özellikleriyle birlikte kısaca açıklayalım.  Temel Güvene Karşı Güvensizlik (0-1 Yaş): Bu dönemde anne ya da onun yerine geçen yetişkinle kurulan ilişkinin niteliği temel güven duygusunun ve toplumsallaşmanın özünü oluşturur. Özerkliğe karşı Utanç ve Kuşku (1-3 Yaş): Çocuk, tümüyle başkalarına bağımlı olmaktan çıkıp, istediklerini tek başına yapma davranışı gösterir. Girişimciliğe Karşı Suçluluk (3-6 Yaş): Bu dönemde, çocuk bağımsız hareket edebilme becerisi geliştiği için, hareketli ve meraklıdır. Başarıya Karşı Aşağılık Duygusu (6-12 Yaş): Okula başlayan çocuğun sosyal dünyası genişler. Kimlik Kazanmaya Karşı Rol Karmaşası (12-18 Yaş): Ergenliği de kapsayan bu dönemde, birey kimlik arayışı içindedir. Dış görünüm önem kazanır. Ergenin görünümüne gösterdiği ilgi, benliğin oluşmasına yardımcı olur.

Duygusal gelişim denildiğinde karşımıza pek çok kavram çıkmaktadır. Bunlar; duygu, heyecan, tutku ve duygusal zeka kavramlarıdır. Duygu, duyu organları ve iç organlar aracılığıyla alınan duyum ve algılar sonucu ortaya çıkar. Zamanında karşılanan gereksinimler olumlu duygular yaratırken, karşılanmayan gereksinimler olumsuz duygular yaratabilir. Heyecan, hem psikolojik, hem de fizyolojik bir durumdur. Sürekli devam etmeyen, bir anda olup bir anda geçen duygu durumudur. Tutku, bireyi gerçekleri görmekten uzaklaştıran, şiddeti ve sürekliliği çok fazla olan bir duygu durumudur. Duygusal zeka ise, kendini harekete geçirebilme, aksiliklere rağmen yoluna devam edebilme, dürtüleri kontrol ederek tatminini erteleyebilme, ruh halini düzenleyebilme, sıkıntıların düşünmeyi engellenmesine izin vermeme, kendini başkalarının yerine koyabilme ve ümit besleyebilme olarak tanımlanmaktadır (Goleman, 2001; Baran, 2011).

Psikanalitik teoriye göre, bağlılığın oluşmasında en önemli nokta, bebeğin beslenme ve diğer bakımı için gerekenlerin zamanında yapılmasıdır. Bilişsel teoriye göre, Jean Piaget, bağlılığın gelişmesi ile bilişsel gelişim arasında önemli bir ilişki olduğunu ifade etmiştir. Harry Harlow, teorisinde annenin bebeklik döneminde, açlık, susuzluk gibi temel gereksinimleri karşılayan kişi olması nedeniyle, anne ve çocuk arasında bir bağlanma oluştuğunu ileri sürer. Bowlby’nin teorisinde, bebekler, dünyaya uyum sağlamak için ağlama, gülme, emme, sarılma gibi çeşitli tepkiler göstermektedirler. Mary Ainsworth’un bağlanma teorisinde, bağlanma şekilleri açıklanmıştır: Güvenli Bağlanmış Bebek/Çocuk: Güvenli bağ oluşturan bebek, annesi ile aynı ortamda iken rahat ve huzurludur. Güvensiz Kaçınan  Bebek/Çocuk: Güvensiz kaçınan bağ oluşturan bebekler, annesi ile aynı ortamda iken annenin varlığından habersizmiş gibi davranmaktadırlar. Güvensiz Dirençli Bebek/Çocuk: Annelerinin yardımcı olacağına ilişkin fazla güven geliştirmeyen çocuktur. Güvensiz Dağınık Bebek/Çocuk: Bu tür çocuklar, şaşkın ve korkulu gözükür.

Harry Harlow, teorisinde annenin bebeklik döneminde, açlık, susuzluk gibi temel gereksinimleri karşılayan kişi olması nedeniyle, anne ve çocuk arasında bir bağlanma oluştuğunu ileri sürer. Bu da John Bowlby’nin araştırmalarının temel noktasını oluşturur. Ancak Harlow, yaptığı deneylerle dokunmanın önemini vurgulamıştır. Harlow 1960’lı yıllarda “Yapay Anne Deneyi” isimli bir deney gerçekleştirmiştir. Bu deneyde, yavru maymunlar doğar doğmaz annesinden alınarak laboratuar ortamında bazı deneylere tabi tutulurlar.

Ainsworth “Yabancı Durum Testi” denilen testte, 11-17 aylık bir çocuğu yirmi dakika boyunca bir oyun odasında gözlemlemiştir. Bu arada çocuğun annesi ile bir yabancı, belirli aralıklarla odaya girip çıkmışlar ve çocuğun verdiği tepkiler videoya kaydedilmiştir. Ainsworth’un bu çalışmaları doğrultusunda, bağlanma şekilleri şu şekilde açıklanmıştır (Santrock, 2013): Güvenli Bağlanmış Bebek/Çocuk: Güvenli bağ oluşturan bebek, annesi ile aynı ortamda iken rahat ve huzurludur. Güvensiz Kaçınan  Bebek/Çocuk: Güvensiz kaçınan bağ oluşturan bebekler, annesi ile aynı ortamda iken annenin varlığından habersizmiş gibi davranmaktadırlar. Güvensiz Dirençli Bebek/Çocuk: Annelerinin yardımcı olacağına ilişkin fazla güven geliştirmeyen çocuktur. Güvensiz Dağınık Bebek/Çocuk: Bu tür çocuklar, şaşkın ve korkulu gözükür.

Otoriter tutum daha çok eğitim düzeyi düşük ve alt sosyo ekonomik düzeydeki ailelerde gözlenmektedir. Bu ailelerde ebeveynler çoğunlukla sert bir ailede yetişmiş, otoriter ebeveyn tutumuna maruz kalmış ve bu özellikleri ile kendi aile üyelerini model alırlar. Bu ailelerde; çocuğun istek ve ihtiyaçları dikkate alınmadan, anne baba tarafından belirlenen kural ve emirler katı bir şekilde uygulanır. Serbest/ilgisiz tutumu olan ailelerde çocuğun yaşayarak öğrenmesi esastır ve çocuğu merkeze alan bir tutumdur. Genellikle çok yoğun iş temposu olan ailelerde ya da çocuk sayısının fazla olduğu kalabalık ailelerde daha sık bu tutuma rastlanmaktadır. Bu tutuma sahip ailelerin temel isteği özgür ve kendine yetebilen bir çocuk yetiştirmektir. Aşırı hoşgörülü tutumda, çocuğa sınırsız hak ve özgürlükler tanınır. Bu tutumda çocuğun yanlış davranışları da hoşgörü ile karşılanır ya da görmezden gelinir. Aileler çocuğun kasıtlı olarak yaptığı yanlış davranışları bile hoşgörü ile karşılarken, çocuğun istediği her şeyi yapmak için büyük çaba sarf ederler. Aşırı koruyucu bu tutumda ebeveyn kontrol ve denetimi çocuğun hayata atılmasını ciddi şekilde zorlaştırır. Öyle ki adeta çocuklarını cam bir fanusta büyütürler Aşırı koruyup kollayan anne babalar çocuklarını kucaklarından indirmez, her şeyi onun adına düşünüp yaparlar. Dengesiz ve kararsız ebeveyn tutumunda; çocuğun bir davranışı anne babanın o anki psikolojik durumuna göre kimi zaman hoş karşılanırken kimi zaman cezalandırılabilir. Ailenin davranışı ve tepkileri günden güne farklılaşır. Bu tutum tutarsız tutum olarak da adlandırılmaktadır. Bir gün görmezden gelinen davranışa, ertesi gün ağır bir ceza verilebilir. Demokratik tutum; en sağlıklı, olumlu ve en başarılı olan tutumdur. Bu tutuma sahip aileler tutarlı, kararlı ve güven vericidir. Çocuğa verilen şartsız sevgi ve saygıyı, çocuğun ihtiyaçlarına duyarlı olmayı, çocuğa her konuda iyi bir rehber olmayı davranışlarına yansıtmış ailelerin çocukları hayata daha güvenli ve sağlam hazırlanırlar. Ev kuralları birlikte konur ve hem ebeveynler hem de çocuklar bu kurallara uymak için gayret sarf ederler.

Duygu ve davranım bozuklukları kapsamında; korku, yalan söyleme, altını ıslatma (enürezis), dışkı kaçırma (enkoprezis), öfke, parmak emme, tırnak yeme, kıskançlık, çalma, yeme bozuklukları ve uyku bozuklukları görülür.

Bebeklik döneminde anne bebeğin güç ve gü­ven kaynağıdır ve gelecekteki duygusal gelişimin en önemli belirleyicisidir. Yeni doğan bebekler ağlama, kollarım sallama şeklinde mutsuzluklarım belirtirken, birinci ayda insan sesi duyduklarında sessizleşirler, yedinci aylarda ise korku duygusunu öğrenirler.

Harry Harlow, teorisinde annenin bebek­lik döneminde, açlık, susuzluk gibi temel gerek­sinimleri karşılayan kişi olması nedeniyle, anne ve çocuk arasında bir bağlanma oluştuğunu ileri sürer.

Güvensiz Kaçınan Bebek/Çocuk: Güven­siz kaçınan bağ oluşturan bebekler, annesi ile aynı ortamda iken annenin varlığından habersizmiş gibi davranmaktadırlar. Çocuk ile bakım veren kişi arasındaki iletişim, çok azdır. Bakım veren kişi yanından uzaklaştı­ğında pek tepki göstermez ve bakım veren tekrar yanına döndüğünde onunla iletişim içine girmez. Annenin tekrar geri dönmesi de çocuk için bir anlam ifade etmez.

Aşırı hoşgörülü tutumda, çocuğa sınırsız hak ve özgürlükler tanınır. Bu tutumda çocuğun yanlış davranışları da hoşgörü ile karşılanır ya da görmez­den gelinir. Aileler çocuğun kasıtlı olarak yaptığı yanlış davranışları bile hoşgörü ile karşılarken, ço­cuğun istediği her şeyi yapmak için büyük çaba sarf ederler. Bu tutum geç veya zor çocuk sahibi olan anne babalarda veya tek çocuğu olan ailelerde daha sık görülebilir.