AFET YÖNETİMİ II

Teknoloji kaynaklı afetler doğa kaynaklı afetlerin etkisi ya da tetiklemesiyle de meydana gelebilmektedir. Ülkemizde 1999 Marmara Depremi sırasında Kocaeli’de depremin zarar verdiği rafinerinin petrol tanklarında yangın çıkması, Yalova’da depremden zarar gören elyaf fabrikasının tanklarından tehlikeli kimyasal madde sızıntısı olması; dünyada 2005’te ABD’de Katrina kasırgası, 2011’de Japonya’da Sendai Tohuku depremi ve tsunami sırasında sanayi tesislerinin, kritik altyapı sistemlerinin, nükleer santral, petrol, gaz hatlarının tahribata uğraması ve tehlikeli madde yayılımı doğa kaynaklı afetlerin tetiklediği teknoloji kaynaklı afetlerin (NaTech disasters / Natural disasters trigerring Technological disasters) örnekleri arasında sayılabilir.

Afetler ve afet yönetimi alanında uluslararası genel kabul gören bilgi, tanım, yaklaşım, standart ve uygulamalar sürekli gelişmekte, yenilenmekte ve doğrudan ya da dolaylı olarak çok çeşitli faktörlerden etkilenmektedir. Bu faktörler arasında, yerleşimlerde mevcut ve gelişmekte olan afet tehlike ve risklerinin çeşitliliği, afet geçmişinin ve edinilen derslerin varlığı (örneğin, kuşaktan kuşağa aktarılan afet ve korunma bilgisi); ülkelerin fiziksel, iklim ve nüfus özellikleri, kamu yönetimi ve kalkınma düzeyleri bakımından benzerlik ve farklılıkları; bilim dallarına özgü kavram ve yaklaşım farklılıkları (örneğin, kriz, tehlike, risk, dayanıklılık vb. aynı kavramın sosyal bilimlerde, mühendislik bilimlerinde ve afet bakımından farklı tanımlanması), bilimsel çalışmalar ile saha uygulamaları ve yerel bilgi arasındaki uyum ya da uyumsuzluklar (örneğin, akademik inceleme ve araştırmalarda afet yönetimi bakımından önemli yerel fiziksel, sosyoekonomik, kültürel, çevresel özelliklerin yeterince gözetilmemesi); çalışma yaşamındaki olağan kurumsallaşma ve faaliyet standartları (örneğin, bilgi ve iletişim sistemleri, kalite yönetimi, iş güvenliği, risk değerlendirmesi, veri analizi) ile afet yönetimi düzenlemeleri arasındaki benzerlik ve farklılıklar sayılabilir.

Dünyada ve ülkemizde meydana gelen afetlerin türü, sayısı ve yol açtığı kayıplarda artış gözlenmektedir. Jeolojik-jeofiziksel tehlikelerden kaynaklanan afetlerin sıklığı önceki dönemlerle karşılaştırıldığında genellikle aynı düzeylerde kalırken, hidrometeorolojik tehlikelerden kaynaklanan afetlerde belirgin artışlar gözlenmektedir. Afetler tüm ülkeleri etkilemekle birlikte, afet kayıplarının niteliği ve sonuçları kalkınmakta olan ülkeler bakımından daha ağır olmaktadır.

Kent altyapılarının yapılaşma hızına uygun geliştirilememesi; kritik altyapıların yerel özellikleri ve iklim değişikliğinin olası olumsuz etkilerini dikkate alan, riske duyarlı planlama, tasarım ve yapım kurallarına yeterince uygun olmaması,
• Nüfusun özellikle göç alarak arttığı büyük kentlerde yaşayanların yerleşimdeki
afet tehlike ve riskleriyle ilgili farkındalığının, sosyal iletişim ve mekansal uyumlarının yetersizliği,
• Kentlerde ekonomik zarar görebilirlikleri yüksek kesimlerin yaşam kalitesinin iyileştirilmesi için kamu, özel, sivil sektör işbirliğiyle etkili ve sistemli katkının yeterince sağlanamaması,
• Yerleşimlerde yaşama ve çalışma koşullarında dengesizliklerin varlığı, yenilerinin oluşması,
• Denetimsiz kentleşme ve ekonomik faaliyetlerin, nüfusun çeşitlenen ihtiyaç, tercih, tüketim alışkanlıklarının çevre, doğal kaynaklar üzerinde baskısının artması,
• Kentsel yerleşimlerde yoğun nüfus, bina stoku, endüstriyel faaliyet ve araç trafiğine bağlı ikincil tehlikelerin oluşması,

Düzeltici afet risk yönetimi (corrective disaster risk management) faaliyetleri mevcut durumda var olan, yönetilmesi ve azaltılması gereken riskleri ortadan kaldırmayı ya da azaltmayı hedefler (örneğin, kritik altyapının güçlendirilmesi ya da tehlikeye maruz nüfusun veya varlıkların yer değiştirmesi).

Bu çerçevede, ülke yaklaşımlarına şu örnekler verilebilir:
• Kalkınmış ülkeler: Afet yönetimi unsur ve bileşenlerinin olağan kamu yönetimi yapısında yer aldığı kalkınmış ülkelerde, yaklaşım, strateji, süreç ve uygulamalar ağırlıklı olarak tüm sektörlerde, toplumun her kesiminin afete dayanıklılığını geliştirme,
mevcut durumu daha iyileştirme yönünde şekillenmektedir.
• Kalkınmakta olan ülkeler: Sosyal ve ekonomik kalkınma ve büyüme düzeylerine de bağlı olarak kalkınmakta olan ülkelerde, ağırlıklı olarak afete müdahaleye hazırlık ve
müdahale üzerinde odaklanan ve afet risk azaltmayı afet öncesi ile sınırlı tutan yaklaşımdan, afet yönetiminin tüm süreçlerini kapsamayı ve bu süreçleri kurumsallaşma, risk azaltma ve sürdürülebilir kalkınma ile bütünleştirmeyi hedefleyen bir sisteme geçiş gözlenmektedir.
• Az gelişmiş ülkeler: Fiziksel, sosyal, ekonomik ve kurumsal altyapısı daha zayıf ya
da en güçsüz olan ülkelerde ise önceliğin ağırlıklı olarak mevcut sınırlı risk azaltma
kapasitelerinin geliştirilmesi, müdahalenin daha etkili hale getirilmesi olduğu gözlenmektedir.

AFET YÖNETİMİ VE KALKINMA
Afetlerde uğranılan büyük kayıplar özellikle 1980’lerden itibaren yalnızca afet sonrası yardıma odaklı politikaların sorgulanmasını, afet risklerin önlenmesi ve azaltılmasının önemini yoğun biçimde gündeme getirmiştir. Birleşmiş Milletler ve diğer uluslararası platformlarda gündeme gelen, özellikle afet ve afet risk azaltma başlığıyla Yokohama (1994), Kobe (2005) ve Sendai’de (2015) toplanan Dünya Konferanslarında, Yokohama Stratejisi ve Eylem Planı (1994), Hyogo Çerçeve Eylem Planı (HFA 2005-2015), Sendai Çerçevesi (SF 2015-2030) belgelerinde gündeme gelen konular ve değerlendirmeler, afet yönetiminin tüm evreleri bakımından afet risklerinin önlenmesi ve azaltılmasının tüm ülkeler, özellikle de kalkınmakta olan ülkeler bakımından önemine işaret etmektedir.

Tehlikelere maruz kalan nüfus ve varlıkların
sürekli artması (sosyo-demografi, şehirleşme, sanayileşme, ekosistemlerdeki bozulma
süreçleri ve sonuçları, davranışsal etkenler
vd.); iklim değişikliği ile ilişkili etkilenebilirlik alanlarının, tehlike ve risklerinin artması; genel olarak afet riskleri, afet türü,
sayısı ve afet kayıplarındaki artışlar,
• Afetlerin özellikle kalkınmakta olan ülkelerde sosyal ve ekonomik kalkınma süreçlerine
olumsuz etkilerinin ağırlaşması; yoksulluk
ile afetten zarar görebilirlik arasındaki ilişkinin iyice belirginleşmesi,
• İnsani yardımın afet sonrası acil müdahaleye odaklanması, bu nedenle fonların verimli kullanılamaması; mevcut insani yardım
ve kalkınma yaklaşımlarının yetersizlikleri
ve birbiriyle olması gerektiği şekilde ilişkilendirilememeleri,
• Afet risklerinin azaltılmasının, her alanda
(fiziksel, sosyal, ekonomik, çevresel) ve her
düzeyde (hane, yerleşim, ülke) kapsayıcı ve
birbiriyle bütünlük içerisinde ele alınması
gereği; afet risk azaltma uygulama ve yatırımları için yeterli kaynak ayrılmamasının
olumsuz sonuçları,
• Afet yönetiminin tekil kurumların işi olmakla sınırlandırılmasının, zayıf siyasi, yasal
ve kurumsal düzenlemelerin yol açtığı yetersizlikler; afet yönetiminde ortak toplumsal
sorumluluk temelinde ve iyi yönetişime
dayalı, disiplinler arası, çok sektörlü ve çok
katmanlı yaklaşımla sorumluluk ve rollerin
belirlenmesi ihtiyacının öne çıkması,
• Afete hazırlıklı olmanın, hane düzeyinden
ülke düzeyine, her kademede, her ölçekte,
bireysel ve kurumsal olarak günlük yaşam
ve yönetim faaliyetleriyle bütünleştirilmesi
ihtiyacı; afete müdahale hazırlığında afet/
acil durum türüne göre olaya özel planların
geliştirilmesi zorunluluğu.

“Afet, tehlikeli olayların maruz kalma, zarar görebilirlik ve kapasite koşullarıyla etkileşiminin insani, maddi, ekonomik ve çevresel kayıp ve etkilerden biri ya da daha fazlasına yol açması sonucunda, bir topluluğun ya da toplumun işleyişinin herhangi
bir ölçekte ciddi biçimde kesintiye uğramasıdır”
(UNISDR, 2017).

İnsanların yaşadığı, çalıştığı, bulunduğu ortamda fiziksel, sosyal, ekonomik, çevresel, idari koşullar nedeniyle korunmasız, zarar görebilir durumda olması sonucunda, ağır can, mal ve çevre kayıplarına yol açabilen doğa kaynaklı afetler, başlıca jeolojikjeofiziksel, hidro-meteorolojik (meteorolojik, hidrolojik, klimatolojik), biyolojik ve kaynağı dünya dışında olan (extra-terrestrial) -göktaşı (meteorit) düşmesi gibi- tehlikelerden kaynaklanabilmektedir.

UNISDR tarafından önerilen güncel terminolojide (2017) afet tanımının bileşenleri de şu şekilde tanımlanmaktadır: -Tehlike -Zarar Görebilirlik - Kapasite -Maruz kalma

Maruz kalma (Exposure): Tehlikeye açık alanlarda yerleşik insanların, altyapı, konut, üretim kapasitelerinin ve insana ait diğer somut varlıkların durumu.

Teknoloji kaynaklı afetler doğa kaynaklı afetlerin etkisi ya da tetiklemesiyle de meydana gelebilmektedir. Ülkemizde 1999 Marmara Depremi sırasında Kocaeli’de depremin zarar verdiği rafinerinin petrol tanklarında yangın çıkması, Yalova’da depremden zarar gören elyaf fabrikasının tanklarından tehlikeli kimyasal madde sızıntısı olması; dünyada 2005’te ABD’de Katrina kasırgası, 2011’de Japonya’da Sendai Tohuku depremi ve tsunami sırasında sanayi tesislerinin, kritik altyapı sistemlerinin, nükleer santral, petrol, gaz hatlarının tahribata uğraması ve tehlikeli madde yayılımı doğa kaynaklı afetlerin tetiklediği teknoloji kaynaklı afetlerin (NaTech disasters / Natural disasters trigerring Technological disasters) örnekleri arasında sayılabilir.

ABD’de 1979’da Federal Acil Durum Yönetimi Kurumu’nun (FEMA) kuruluşu sürecinde kapsamlı acil durum yönetimi (comprehensive emergency management) yaklaşımı sistemleşmeye başlamış; Acil Durum Yönetimi aşamaları zarar azaltma (mitigation), hazırlık (preparedness), müdahale (response) ve iyileştirme (recovery) olarak şekillenmiştir.

Beş başlıktan oluşmuştur: Acil yardım (relief), rehabilitasyon (rehabilitation), yeniden inşa (reconstruction), zarar azaltma (mitigation), hazırlık (preparedness).

Günümüzde afet yönetimi aşamaları, önleme (prevention) de eklenerek, ağırlıklı olarak dört başlık altında toplanmaktadır: Önleme ve zarar azaltma, hazırlık, müdahale, iyileştirme.

1996-2015 yılları arasında geçen 20 yılda dünyada kaydedilen ve yüzde 90’ı hidro meteorolojik olmak üzere 7056 doğa kaynaklı afette 1.35 milyon insan hayatını kaybetmiş, 4.4 milyar insan etkilenmiştir.

Türkiye’de afet kayıpları depremden sonra en fazla maden ve ulaştırma kazalarında yaşanmaktadır.

Ülkemizde Cumhuriyet’in ilanından günümüze kadar geçen sürede afet yönetimi alanındaki yaklaşım ve çalışmaları, afet yönetiminin yasal çerçevesini, operasyonel tanımla, 1959 tarihli 7269 Sayılı Kanun’un öncesi ve sonrası olarak değerlendirmek mümkündür.

Soruda verilen maddelerin her biri afete dayanıklılığı geliştirme çalışmalarında fiziki, sosyal, ekonomik, ekolojik ve kurumsal alanlarda dikkate alınan başlıca gösterge örneklerindendir.