Türkiye’de Afet Yönetimi Politikaları

Afet yönetimi deprem, sel, kasırga vb. doğa ve insan kaynaklı afetler sonrasındaki kurtarma çalışmalarının; daha uzun süreçte ise toplumsal yaşamın iyileştirme ve yeniden yapılandırma çalışmalarının yönetilmesidir.

Mali açıdan sürdürülebilirliği de içeren bir afet yönetim sistemi aşağıdaki bileşenleri entegre etmelidir:
1. Stratejiler
2. Politikalar
3. Kurumlar
4. Aktörler

Etkin bir afet yönetiminin sağlanması ülkeler tarafından belirlenen ulusal afet politikalarının varlığına, disiplinler arası çalışmalara, kısaca afet kültürüne bağlıdır. Afetler yapıları itibariyle birbirinden çok farklı meslek ve uzmanlık alanlarını, yöntemleri, teknikleri, yönetsel ve hukuksal süreçleri içermektedir.

Afetlerin nedeni, doğa değil, plansız ve denetimsiz gelişmelerdir. Risk azaltma, bir maliyet değil, pişmanlık yaratmayacak yatırımlardır.

Türkiye’nin afet riskleri depremler, kuraklıklar, şiddetli yağış ve seller, heyelanlar, kaya düşmeleri, orman yangınları, sanayi kazaları ve yangınlar, rüzgâr ve kar fırtınaları, çığlar, sıcak hava dalgası, sis, ulaşım kazaları ve terör saldırılarından oluşmaktadır.

Deprem hasarlarından söz eden belgelerin kayıt altına alınmasının nedeni, şoktan etkilenen yapıların onarımı ya da yeniden inşasının tam maliyetini değerlendirmek, onarımları yürütmekte izlenecek idari yolu belirlemek ve tahsis edilen paranın planlandığı gibi harcanmasını sağlamaktır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde afet politikalarının ve yönetiminin bilimsel yöntemlerle ele alınışı ancak 20. yüzyılın başında olmuştur.

22 Ağustos 1509 tarihinde meydana gelen deprem, büyük artçılara neden olarak ‘küçük kıyamet (kıyamet-i suğra)’ olarak adlandırılmış, 109 camii ve 1070 ev tamamen yıkılmıştır.

Afetlerin yoğun olarak görüldüğü küçük yerleşim birimlerinin daha az riskli arazilere nakledildiği, şehir içinden geçen akarsuların ıslahı yerel halktan gelen talepler doğrultusunda uygulandığı görülmüştür.

1882 yılında yürürlüğe giren Ebniye Kanunu ile belediye teşkilatı olan yerlerde binalarla birlikte alt yapı ve yolların düzenlenmesi de belirli kurallara bağlanmıştır.

İlk planlar bütüncül kent planı yerine daha çok afetlerden zarar gören ve özellikle yangınlarla yıkılan harap olan bölgelerin imarı ve mübadele ile gelen göçmenlerin iskânı için yeni yerleşim alanlarının oluşturulması şeklindedir.

• İmar, konut ve sanayileşme politikaları ile uyumlu bir afet politikası geliştirilmemiştir. Afet risklerinin azaltılmasına yönelik uygulamalar yetersizdir.
• Afet risklerinin ve zararlarının azaltılmasına yönelik sektörel ve alansal çalışmalar yeterli değildir.
• Bütüncül afet yönetimini içeren afet zararlarını azaltma, afete hazırlık, kurtarma ve yeniden inşa faaliyetlerine dönük etkin strateji ve politikalar üretilmemiştir.

Sivil Savunma Kanunu’nun kabul edilmesi yeni bir politika anlayışının göstergesi olmuştur. Kanun kapsamına doğal afetler sırasında yapılması gereken arama-kurtarma ve ilkyardım çalışmalarının da dahil edilmesi önemli bir boşluğu doldurmuştur. Daha önceki dönemlerde uygulanan afet türü ve/veya olay, konum odaklı politika anlayışının tersine artık daha genel mevzuat düzenlemeleri yapılmıştır.

Raporda deprem zararlarının azaltılması, depremle ilgili araştırma konularının ve stratejik yaklaşımın ne olması gerektiği ve yerbilimleri, inşaat bilimleri, sosyal bilimler alanlarında öncelikler, araştırma ana ve alt başlıkları, uygulama yöntemleri belirlenerek bu alanda izlenmesi gereken yol haritası çizilmiştir.

İmar Kanunu ve ilgili yönetmeliklerinde getirilen yapı kontrol sistemi ve denetimi ile afetlere karşı yapı dayanıklılığını sağlamaya yönelik düzenlemeler yapılması, kentleşme ve imar politikaları ile afet politikalarının bütünleşik bir şekilde ele alınması yolunda önemli bir adım olmuştur.

Acil yardım ve kurtarma hizmetlerini belediye sınırları dışında yapmakla idareler görevlendirilmiştir. İl Özel İdaresi (İÖİ) tarafından yangın, sanayi kazaları, deprem ve diğer doğal afetlerden korunmak veya bunların zararlarını azaltmak amacıyla afet ve acil durum plânlarının yapılması ve diğer il ölçeğindeki acil durum planlarıyla koordinasyonun sağlanması ve ilgili kurumlarla işbirliği yapılması da hükme bağlanmıştır.

Planların yerleşme ve şehirleşme politikaları, konut, çevre ve araştırma geliştirme faaliyetleri gibi bölümlerin içerisinde afet ile ilgili bilgilere yer verilmektedir.

Planda, yapı denetim sisteminin geliştirileceği, inşaatlarda standart dışı malzeme kullanılmasının kesinlikle önleneceği, depreme dayanıklı yapı yapımına uygun olan teknolojilerin tespit edilerek kullanılmasının teşvik edileceği hususları yer almıştır.

Mühendislik ve inşaat kusurları, denetim yetersizliği ve bilinç eksikliği 1999 yılında yaşanan depremlerde can ve mal kayıplarını oluşturan en büyük nedenlerdendir.

Plan, küresel düzeyde geleceğe dönük risklerin ve belirsizliklerin sürdüğü, değişim ve dönüşümlerin yaşandığı, yeni dengelerin oluştuğu bir ortamda Türkiye’nin kalkınma çabalarını bütüncül bir çerçevede ele alan bir strateji dokümanıdır.

Her iki eylem planında da;
• Tehlike ve Risk Analizlerinin Yapılması;
• Tahliye Yollarının Belirlenmesi,
• Toplanma Alanlarının Oluşturulması,
• Acil Durum Haberleşme Altyapısının Güçlendirilmesi ve
• Bina Envanterlerinin Çıkarılması Hedefleri yer almaktadır.

Depremlerin neden olabilecekleri fiziksel, ekonomik, sosyal, çevresel ve politik zarar ve kayıpları önlemek veya etkilerini azaltmak ve depreme dirençli, güvenli, hazırlıklı ve sürdürülebilir yeni yaşam çevreleri oluşturmaktır.

UDSEP’in hedef, strateji ve eylemleri üç ana eksende gruplandırılmıştır;

• Eksen A: Depremleri öğrenmek,
• Eksen B: Deprem güvenli yerleşme ve yapılaşma,
• Eksen C: Depremlerin etkileriyle baş edebilmek.

TAMP’ın amacı; afet ve acil durumlara ilişkin müdahale çalışmalarında görev alacak hizmet grupları ve koordinasyon birimlerine ait rolleri ve sorumlulukları tanımlamak, afet öncesi, sırası ve sonrasındaki müdahale planlamasının temel prensiplerini belirlemek olarak vurgulanmıştır.

TAMP’ın belirlenen hedefleri;

• Hayat kurtarmak,
• Kesintiye uğrayan hayatı ve faaliyetleri en kısa sürede normale döndürmek,
• Müdahale çalışmalarını hızlı ve planlı bir şekilde gerçekleştirmek,
• Halk sağlığını korumak ve sürdürmek,
• Mülkiyet, çevre ve kültürel mirası korumak,
• Ekonomik ve sosyal kayıpları azaltmak,
• İkincil afetleri önlemek ya da etkilerini azaltmak ve
• Kaynakların etkin kullanımını sağlamaktır

Plan’da yer alan iklim değişikliği politikaları beş önemli alana odaklanmıştır. Bunlar:

• Su Kaynakları Yönetimi;
• Tarım ve Gıda Güvencesi;
• Ekosistem Hizmetleri, Biyolojik Çeşitlilik ve Ormancılık;
• Doğal Afet Risk Yönetimi ve
• İnsan Sağlığı’dır.

İyi yönetişimin unsurları;
• Hukukilik,
• Tarafsızlık,
• Şeffaflık/Saydamlık,
• Katılım,
• Sorumluluk- Hesapverebilirlik,
• Eşgüdüm,
• Yerindenlik,
• Etkinlik,
• Eğitim ve Farkındalık