AFET TIBBI VE YÖNETİM İLKELERİ

Duygusal Belirtiler Kişiler afetin hemen ardından şok, öfke, suçluluk, çaresizlik, dehşete kapılma, korku, hissizlik (hissedememe), panik gibi duyguları yoğun ve sıkıntı verecek düzeyde yaşayabilirler. Örneğin, afet bölgesinde bazı kişiler öfkeli şekilde yardım çalışanlarından destek talep ederken, bazı kişiler enkaz başında duygusuz, ifadesiz bir şekilde oturarak bekleyebilirler.

Travma Sonrası Stres Bozukluğu en yalın ifadeyle, ruhsal travmatik bir olayın ardından gelişen bir tablo olmakla birlikte, her ruhsal travmatik olayın ardından TSSB gelişmeyebileceğini vurgulamak gerekir. TSSB belirtileri 4 grupta toplanabilir. Bunlar Yeniden yaşantılama, kaçınma, uyarılmışlık ile genel tepkisizlik (küntleşme) belirtileridir.

TSSB olarak değerlendirilebilmesi için acil durum veya afetin ardından en az 30 gün geçmiş olması gerekmektedir. Afetin ardından ilk 30 gün içinde bu belirtiler ortaya çıkmışsa ve dissosiyatif belirtiler (afallama, kopup gitme vb.) eşlik ediyorsa akut stres bozukluğu belirtileri akla getirilmelidir.

Güçlendirme Afetle birlikte yaşamları değişen kişiler “afet mağduru / ya da afet kurbanı” değil, hayatta kalan, aktif ve güçlü kişiler olarak görülmelidir. Psikososyal müdahaleler bu güçlendirme prensibine uygun şekilde yürütülmelidir.

PİY uygulayıcılarına tavsiye edilenler ve edilmeyenlere şunlar örnek verilebilir:Tavsiye edilenler Dürüst, açık ve güvenilir olun Kendi din, önyargı, görüş ve düşüncelerinizi farkedin ve bir kenara bırakın Kişilerin mahremiyetine özen gösterin Kültürel ve geleneksel dinamikleri farkedin ve bunları önemseyin Tavsiye edilmeyenler Yerine getiremeyeceğiniz sözler ve gerçek dışı bilgiler Vermeyin ,Israrcı ve rahatsız edici olmayın ,Anlatmaları için baskı yapmayın ,Hikaye, duygu ve düşüncelerini başkalarıyla paylaşmayın.

Afetlerde psikolojik tariyajda kullanılmak üzere Schreiber (2012) tarafından önerilen PsySTART modelinde aşağıdaki riskli durumlar tespit edildiğinde kişiler hızlı ve öncelikli şekilde ruh sağlığı uzmanlarına yönlendirilmelidir. Buna göre: 1. Kişinin kendisi ve çevresindekilere zarar verme riski varsa (intihar, kendine zarar verme, başkasına saldırma vb. gibi) hiç zaman kaybetmeden acil servislere ve ruh sağlığı uzmanlarına sevk edilmesi gereken yüksekrisk grubudur.

Birçok çalışma, afet gibi travmatik olaylardan sonra psikolojik olarak etkilenme düzeyininçeşitli risk faktörlerinden etkilendiğini göstermektedir. Bunlar içinde cinsiyet, çocuk ya da ergen olmak, psikiyatrik ya da fiziksel hastalık öyküsüne sahip olmak, önceki travmatik yaşantılar, yardım-kurtarma çalışmalarına katılmak, sosyal desteğin olmaması, bir azınlık grubunda yer almak, şiddet ögesi içeren yaşantılara maruz kalmak gibi birçok faktör yer almaktadır. Bu grupların özel ihtiyaçları olması dolayısıyla psikososyal destek açısından önceliklendirilmeleri önemlidir.

“Empati”nin travma çalışanlarının travma mağduruna yardım etmesindeki en temel kaynak olarak ifade edlilir.

Kurumsal Düzeyde • Hazırlık evresinde kurumsal düzeyde profesyonel yardım çalışanlarına psikososyal risk analizinin yapılması, varsa özel ihtiyaçlarının (ilaç, küçük çocuğa sahip olma, özel bakıma ihtiyaç duyan aile bireyinin olması, diyet gibi) belirlenmesi, • acil durum ve afet ortaya çıkmadan yardım çalışanlarına yönelik stres faktörleri, strese bağlı tepkiler, stres yönetimi ve özbakımla ilgili eğitim çalışmalarının yürütülmesi, • ekip çalışmasına yatkın kişilerin bir araya getirilmesi, • Yardım çalışanlarının beslenme, barınma, hijyen, tuvalet, banyo, haberleşme vb. gibi temel ihtiyaçlarının karşılanması için hazırlıklarınazami düzeyde yapılması, • Yardım çalışanlarının çalışma saatleriyle ilgili düzenlemelerin öncesinde yapılması, dinlenme saatleri ve dinlenme alanlarının öncesinde planlanması,Kendi de afetzede olması durumunda ailesinde ölü, yaralı olup olmadığının belirlenmesi, ihtiyaçları konusunda önceliklendirilmesi, • Afet ve acil durum sırasında ve sonrasında yardım çalışanlarının duygu ve deneyimlerini ifade edebilecekleri paylaşım gruplarının düzenlenmesi, • Yardım çalışanlarının özellikle uzun süreli görevlerde normal aktivitelerine geri dönmelerine yardımcı olacak sosyal etkinliklerin düzenlenmesi (televizyon, film izleme,spor faaliyetleri gibi), A-B-C ve E seçenekleri kişisel düzeye örnektir.

Aşırı uyarılmış kişiler, uykuya dalma ve sürdürmede güçlük çekebilir, uykudan sıçrayarak uyanabilirler. Farkında olarak ya da olmadan tehlikelere karşı alarm halindedirler. Travmatik olayı hatırlatan herhangi bir hatırlatıcı karşısında irkilme, sıçrama, kaçma gibi ani hareketler gelişebilir, çabuk öfkelenip parlayabilirler. Örneğin daha önce bir bombalanma olayını yaşamış bir kişi, bir balonun sesine, telefon çalmasına sanki bomba patlıyormuş gibi tepki gösterebilir

Dünyanın hangi bölgesinde olursa olsun, afetler insanların yaşamını beklenmedik şekilde sekteye uğratır. Olayın ardından arama-kurtarmadan, su sanitasyona, sağlık hizmetlerinden haberleşme hizmetlerine kadar birçok profesyonel ve gönüllü yardım çalışanı bölgeye gitmek ve yardım faaliyetlerine katılmak eğilimindedir. Aynı durum psikososyal müdahale için de geçerlidir. Afet bölgesinde hizmet vermeden önce tüm yardım çalışanlarının kendi mesleki etik ilkelerine ek olarak ortak davranış kurallarını (etik ilkeler) benimsemesi gerekmektedir.Zarar vermemek,toplum katılımı,güçlendirme,insan hakları ve saygı duyma bunlardandır.Sevk, yönlendirme ve takip psikososyal müdahale kapsamına giren uygulamalardan birisidir.

Bilişsel Belirtiler özellikle dikkat sorunları, hafızada gerileme, konsantrasyon sıkıntıları gibi belirtiler gözlemlenebilir. Bu belirtiler afetin ardından kısa sürede ortaya çıkabileceği gibi uzun dönemde de ortaya çıkabilmektedir.

Afet nedeniyle evi oturulamaz durumda olanlar, afet nedeniyle ailesiyle ayrı kalanlar, daha önce psikolojik destek almış ve afet yaşama deneyimi olanlar düşük risk grubunda yer almaktadır.

Ülkemizde acil durum ve afet hallerinde psikososyal müdahalelerin koordinasyonundan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı sorumlu olsa da her kurum kendi hazırlığını yürütmek durumundadır. Psikososyal destek faaliyetlerini yürütecek kurumlardan bazıları Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Gençlik ve Spor Bakanlığı’dır.

Yardım çalışanlarının afet gibi zorlayıcı ortamlarda karşılaştıkları birçok farklı stres kaynağı olabilir:

Afetlerle birlikte çocukların sergileyebilecekleri diğer stres tepkileri arasında parmak emme, altını ıslatma, uyku problemleri, kabuslar, iştahsızlık, olanlardan kendini sorumlu tutma, suçluluk hissetme, anne babadan ayrılmayı istememe, daha az oyun / aktiviteye katılma, takıntılı oyun oynama gibi belirtiler yer alabilir. Ergenlik döneminde ise aktivitelere katılmama, hiçbirşey hissetmeme, soyutlama, riskli davranışlar sergileme gibi belirtiler görülebilir.

Psikolojik ilkyardım afetin hemen ardındaki süreçte başlayan ihtiyaç ve kaynak analizini de içeren, afetzedelerin duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerini kolaylaştırmayı amaçlayan bir psikososyal müdahale yöntemidir. PİY profesyonel bir terapi veya danışmanlık yaklaşımı olmadığı gibi, profesyonel olmayan kişiler tarafından da öncesinde eğitim almaları halinde uygulanabilir olması bakımından son derece pratik bir yöntemdir.

TSSB’nin ortaya çıkmasını, kronikleşmesini veya iyileşmesini etkileyen faktörler ise 3 grup altında değerlendirilmektedir:
Kişilik özellikleri, geçmiş travmatik yaşantılar, cinsiyet, yaşvb. gibi travma öncesi etkenler
Acil durum ve afetin türü, şiddeti, maruz kalma süresi, kayıplar vb. gibi olaya bağlıetkenler,
Travmatik yaşantı sonrasında kişinin başaçıkma stratejileri, çevresel faktörler ve sosyal destek vb. gibi travma sonrası etkenler

TSSB olarak değerlendirilebilmesi için acil durum veya afetin ardından en az 30gün geçmiş olması gerekmektedir.Afetin ardından ilk 30 gün içinde bu belirtiler ortaya çıkmışsa ve dissosiyatif belirtiler (afallama, kopup gitme vb.) eşlik ediyorsa akut stres bozukluğu belirtileri akla getirilmelidir.

Cinsiyet TSSB nin ortaya çıkmasını, kronikleşmesini etkileyen travma öncesi etkenler grubundadır.