AFET TIBBI VE YÖNETİM İLKELERİ

Her afet birbirinden farklıdır, dolayısı ile afet­lerin halk sağlığına etkileri de birbirinden farklı olmaktadır. Bu farklılık afetleri tetikleyen deprem, sel gibi tehlikelerin farklılığından olabildiği gibi et­kilenen toplumun kültürel, demografik, sosyolojik, ekonomik yapısından kaynaklanabilmekte, etkile­nen bölgenin coğrafik, iklimsel, çevresel koşulları da bu farklılıklara neden olabilmektedir.

Dolayısı ile afetler yer, zaman, etkilenen topluma bağlı bir şekilde özgül olarak değerlendirilmelidir.

Her afet ve afetin etkileri birbirinden fark­lıdır. Bu farklılık tehlikenin kendi özel­liklerinde olabildiği gibi, çoğunlukla      toplumların zarar görebilirlikleri ve baş etme kapasitelerine göre değişir.

Doğru yanıt B’dir.

Afetlerin sağlık sistemine doğrudan etkileri genel olarak iki şekilde olmaktadır.

Afetlerin toplum sağlığına dolaylı etkileri temel olarak iki şekilde görülmektedir.

Afetlerde karşılaşılan halk sağlığı sorunlarının yaşandığı başlıca hizmetler şunlardır;

Depremin akut sağlık etkileri:

Depremim orta vadeli sağlık etkileri:

Depremin sağlık sistemi üzerindeki etkileri:

Doğru yanıt B’dir.

Dünya Sağlık Örgütü sürveyansı, sağlık hizmetlerinde planlama yapabilmek, mü­dahalede bulunabilmek, bu hizmetleri değerlendirebilmek amacı ile sağlıkla ilgili verilerin süreğen, sistematik olarak toplan­ması, analizi, yorumlanması, ilgili tüm bi­rimlere dağıtılması olarak tanımlamaktadır. Doğru yanıt C’dir.

- Tanımlayıcı çalışmalar, hastalıkların ve sağlık sorunlarının dağılımını ve sıklığını inceler, sorunun tanımlanmasını ve etiyolojisinin anlaşılmasını sağlar. Sorun ne sıklıkta, nerede, kimlerde ve ne zaman çıktığını inceler. Bu sorunla ilişkili olabilecek risk faktörlerine yönelik hipotez oluştu­rulmasını kolaylaştırır. Vaka sunumları, vaka serileri, ekolojik araştırmalar, kesitsel araştırmalar tanımlayıcı epidemiyolojide kullanılan yöntemlerdir.

- Analitik çalışmalar, söz konusu hastalık veya sağlık sorunu ile ilişkili olduğu düşünülen faktörlere yönelik hipotezler oluşturulur ve bu hipotezler test edilir. Karşılaştırma grubu olan kesitsel araştırmalar, vaka- kontrol araştırmaları, kohort araştırmaları analitik epidemiyolojide kullanı­lan yöntemlerdir.

Afet yönetiminde epidemiyolojinin kullanım amaçları özetle şöyledir;

Doğru yanıt B’dir.

Afetlere ilişkin epidemiyolojik çalışma yapma­nın zorlukları şunlardır.

I. Çok sayıda yaralanma ve ölüme neden olabilmeleri

II. Toplumda psikolojik sorunlara neden olabilmeleri

III. Barınma, eğitim, çevre koşulları gibi sağlığın temel belirleyicilerini etkiledikleri için

IV. Afetlerde sağlık hizmetine her zamankinden daha fazla ihtiyaç duyulduğu için

Toplum Sağlığına Doğrudan Etkileri Afetlerin toplum sağlığına doğrudan etkileri genel olarak beş şekilde olmaktadır. • Yaralanmalar ve ölümler: Yaralanma ve ölümler afetlerin en açık görülen etkilerindendir. Her tehlike farklı yaralanma paternleri ve akabinde farklı düzey ve şekillerde hastalık veya sağlık sorunlarına ve ölümlere yol açmaktadır. Her ne kadar deprem ve ani sel baskınlarının en yoğun ölüme yol açan tehlikeler olduğu düşünülse de, daha önce belirtildiği üzere her afet ve etkileri farklı- dır. Bu farklılık temel olarak etkilenen toplumun ve bölgenin özelliklerinden kaynaklanmaktadır. • Bulaşıcı hastalıklar: Afetleri takiben, salgınların ortaya çıkma potansiyeli olmakla birlikte gerçekte bunun örnekleri az sayıdadır. Afet sonrası yaşam koşulları, toplu barınma alanları, hijyen koşullarının yeterli olmaması, sağlık hizmetlerindeki ve yürütülen sağlık programlarındaki kesinti veya aksamalar söz konusu potansiyeli yaratan temel nedenlerdir. • Akut hastalıklar: Bilinenin aksine, afetler sonrası bulaşıcı hastalıklardan çok, farklı akut sağlık problemleri ile karşılaşma potansiyeli mevcuttur. Aşırı sıcak ve soğuk hava bu tür akut problemlerin yaşandığı durumlara en iyi örnektir. • Kronik hastalıklar: Afetlerin sağlığa etkileri sadece yaralanma veya akut hastalıklar gibi akut sağlık sorunları ile sınırlı değildir. Bu konudaki araştırma sayısı henüz sınırlı olmakla birlikte, afetler sonrasında etkilenen toplumda özellikle kroner kalp hastalıkları, diyabet gibi kronik hastalıklarda artış oldu- ğu yönünde çalışmalar mevcuttur.

Afetlerde Karşılaşılan Başlıca Halk Sağlığı Sorunları Afetlerde karşılaşılan halk sağlığı sorunlarının yaşandığı başlıca hizmetler şunlardır; • Su temini: Afet dönemlerinde özellikle gü- venli ve kaliteli su teminininde problem söz konusu olabilir. Su hem içme hem de kullanım amaçlı gerekmektedir. Ayrıca su dağtım şebekelerinde veya kaynaklarında kontaminasyon veya kaçaklar söz konusu olabilir. • Beslenme ve güvenli gıda temini: İlk günlerde ihtiyaç tespitindeki ve dağıtımdaki sıkıntılardan kaynaklanan temin sorunu dışında genel olarak afetlerde gıda temini bölgede zaten var olan bir problem yoksa çok büyük bir sorun yaratmamaktadır. Ancak özellikli beslenme ve gıda ihtiyacı olan gebeler, emziren kadınlar, bebekler veya çölyak benzeri özel diyet gerektiren hastalıklara sahip gruplar ve bireylerin beslenme ihtiyacında sıkıntılar söz konusu olabilir. Güvenli gıda temininde önemli bir sorun da alt yapının zarar görmesi durumunda elektirik kesintileri vs. ile yiyeceklerin bozulması, bozulan yiyeceklerin fark edilmeden veya ihtiyaçtan tüketilmesi ile söz konusu olabilir. Afetlerde hijyen koşullarındaki kısıtlıklar, seyyar mutfaklar güvenli ve hijyenik gıda açısından bir tehdit olabilmektedir. • Barınma: Yeterli barınma olanaklarının sunulması afetlerde en öncelikli hizmetlerden birisidir. Çadır ve konteyner kentler gibi ge- çici barınma merkezleri oluşturulabildiği gibi hali hazırda var olan misafirhane, yatakhane ve oteller de bu amaçla kullanılabilmektedir. Ancak etkilenen toplum içinde hayvanlarını veya mülklerini korumak gibi çeşitli nedenler ile ya hasarlı konutlarında ya da konutlarının yakınında kendi imkanları ile oluşturdukları çadır vb. yerlerde kalmak isteyen bireyler söz konusu olabilmektedir. Bu durum başta sağlık hizmetleri olmak üzere afetlerde sunulan bir çok hizmetin sunumunu zorlaştırmaktadır. • Çevre sağlığı hizmetleri ve sanitasyon: Kanalizasyon şebekesi de afetlerden zarar görebilmektedir. Kanalizasyon şebekesindeki bir hasar hem atıkların bertarafında sorunlara yol açacağı gibi su kaynaklarının ve dağıtım şebekesinin kontaminasyonuna da sebep olabilir. Bu durumda vektör ve haşereler ile bulaşan hastalıkların yayılma potansiyeli söz konusu olabilir. Evsel atıkların toplanmasında yaşanacak aksaklıklar çöplerin açık alanlarda birikmesine neden olur, bu durum ise insektler ve kemiricilerin birikintilerde toplanmasına yol açabilir. Ayrıca bu durumun yaratacağı görüntü ve koku afetlerde kolayca yayılabilen asılsız salgın söylentilerine neden olabilir. Borulardaki hasarlardan çevrede büyük su birikintileri oluşabilir, bu su birikintileri özellikle sivrisinekler için elverişli üreme alanları oluş- turur. Enkaz ve katı atıkların bertarafı çevreye zarar verilebildiği gibi bu atıkların içinde yer alabilecek boya, pestisit benzeri meteryaller bulunması halinde kontaminasyon söz konusu olur. Tıbbi atık yönetimi afetlerde de titizlikle sürdürülmelidir. Aynı şekilde tehlikeli atıklar ve radyoaktif atıkların kontrolü de sürdürülmelidir. Hayvan ölüleri de afetlerde halk sağlığı açısından tehdit unsurlarından birisidir. Afetlerde ahır veya barınakların yı- kılması ile toplu hayvan ölümleri olabildiği gibi sahipsiz hayvan ölüleri de belediyecilik hizmetlerindeki aksaklıklardan dolayı açık alanlarda bulunabilmektedir. sisteminde bir hasar söz konusu olması durumunda veya erişimde bir kısıtlılık olduğunda hem afetten etkilenen toplumun hem de afetlere müdehale amaçlı bölgede bulunan ekiplerin kişisel hijyeni,özellikle el yıkama konusu, farklı bir çok soruna yol açabilir. • Bulaşıcı hastalıkların kontrolü: Afetler sonrasında bulaşıcı hastalıklar ile ilgili yaşanabilecek problemlerin başında asılsız salgın söylentileri sayılabilir. Söylentiler hem toplumda gereksiz bir müdahale beklentisine hem de gereksiz panik ve davranışlara yol açar. Cesetlerin kolera, tifo ve dizanteri salgınlarına neden olduğu söylentisinin ülkemizde de 1999 Marmara depreminden sonra gündeme geldiği hatırlanacaktır. Ancak kalabalık yaşam alanları, yetersiz hijyen gibi afet koşullarının, bulaşıcı hastalıkların yayılması için uygun koşullar olduğunu ve dolayısı ile bu salgın riskinin mevcut olduğu unutulmamalıdır. Ayrıca kalabalık yaşam alanları bit, uyuz, dermatit, Hepatit B gibi temasla geçen hastalıkların ve solunum sistemi hastalıklarının yayılmasını kolaylaştırmaktadır.Güncel bir örnek olarak 2011 Van depremi sonrası görülen bulaşıcı hastalıklara ilişkin genel bir bilgiyi Tablo 2.1’de görebilirsiniz.

Temel Afet Epidemiyolojisi Afet yönetiminde epidemiyoloji, sağlık ihtiyaçlarının hızlı belirlenmesinde, nüfusun büyüklüğü ve yapısı gibi konuların değerlendirildiği demografik çalışmalarda, toplumun sağlık durumunun tespit edildiği çalışmalarda, sürveyans, afet müdahalesi ve  uygulanan programların izlenmesi ve değerlendirilmesinde kullanılmaktadır. Afet yönetiminde epidemiyolojinin kullanım amaçları özetle şöyledir; • Etkilenen toplumda öncelikli sağlık sorunlarının tespit edilmesi • Toplumda var olan hastalıkların veya sağlık sorunlarının boyutlarının belirlenmesi • Afetlerde karşılaşılan sağlık sorunlarının ve risk faktörlerinin tespit edilmesi Epidemiyolojik Araştırma Yöntemleri Deneysel /Müdahale Çalışmaları Gözlemsel Çalışmalar Tanımlayıcı Çalışmalar Kesitsel Çalışmalar Kohort Çalışmaları Vaka Kontrol Çalışmaları Analitik Çalışmalar 184 Afetlerin Halk Sağlığına Etkileri ve Afet Epidemiyolojisi • Öncelikli sağlık müdahalelerinin belirlenmesi • Bölgedeki yıkımın boyutlarının ve var olan kapasitenin belirlenmesi • Toplumun sağlık göstergelerindeki yönelim ve gidişatın gözlemlenmesi • Müdahalenin ve afet döngüsünün her aşamasında gerçekleştirilen sağlık programları- nın ve uygulamalarının etki ve başarılarının değerlendirilip ölçülmesi  • Geçmiş deneyimlerde gerçekleştirilen epidemiyolojik çalışmalardan elde edilen bilimsel veriler ışığında İl Sağlık Afet ve Acil Durum Planları (İL-SAP), Hastane Afet ve Acil Durum Planları (HAP) gibi sağlık afet planları- nın hazırlanması veya revize edilmesidir.

Afetlere ilişkin epidemiyolojik çalışma yapmanın zorlukları şunlardır. • Afetlerin akut döneminde arama, kurtarma ve müdahale çalışmalarına verilen önem ile kıyaslandığında bilimsel çalışma yürütmek önemsiz ve gereksiz hatta rahatsız edici olarak algılanabilmektedir. • Afet öncesi dönemde ise azalan ilgi dolayısı ile araştırma için kaynak bulma sıkıntısı ile karşılaşılabilinmektedir. • Afetler koşullarında çalışma yürütmek lojistik ve personel temini açısından zordur. • Bazı durumlarda etik açıdan çalışmaların yürütülmesi onaylanmamaktadır. • Değerli kanıt üreten araştırma metotları katılımcıların uzun dönem takibini gerektirir, afet koşullarında bu oldukça zordur. Kişiler ev hatta şehir değiştirirler. • Afetten etkilenen toplum yaşadıkları travma ve yaşadıklarını tekrar hatırlama konusundaki isteksizlik nedeni ile çalışmalara katılım konusunda gönülsüz olabilir. • Kanıt ve veriler enkaz kaldırma çalışmaları sırasında hızlıca ortan kaybolabilmektedir

Birincil koruma

Etkilerin yer, zaman, etkilenen topluma bağlı olarak değişebilmesinden

Bireysel hijyenin sağlanması ve önem verilmesi

II. Yeterli ve kaliteli gıda temin edilememesi

III. Vektörlerin üreme alanlarının artması

IV. Yaşam koşullarının bulaşıcı hastalıkların yayılmasına elverişli hale gelmesi

V. Sağlık turiziminin aksaması

Aktif olarak veya kayıtlardan