AFET TIBBI VE YÖNETİM İLKELERİ

Sağlık, Dünya Sağlık Örgütünce (DSÖ) Sadece hastalık ve sakatlık durumunun olmayışı değil kişinin bedenen, ruhen ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlanmaktadır.

Bulaşıcı hastalıklar: Afetleri takiben, salgınların ortaya çıkma potansiyeli olmakla birlikte gerçekte bunun örnekleri az sayıdadır. Afet sonrası yaşam koşulları, toplu barınma alanları, hijyen koşullarının yeterli olmaması, sağlık hizmetlerindeki ve yürütülen sağlık programlarındaki kesinti veya aksamalar söz konusu potansiyeli yaratan temel nedenlerdir.

Kimyasal,biyolojik, radyolojik ve nükleer (KBRN) ‘in görevi tehditlerine maruz kalıp arama kurtarma ekipleri tarafından arındırılan kişilere medikal müdahalede bulunmak.

Afetlerin toplum sağlığına dolaylı etkilerinin bir kısmı rutin sağlık hizmetlerinin aksaması veya kesintiye uğraması ya da artan ihtiyaç üzerine sistemin aşırı yüklenmesinden kaynaklanmaktadır Bu hizmetlerin verilememesinin özellikle uzun vadeli etkileri toplum sağlığı açısından telafisi çok zor sonuçlar yaratabilir. Aşı programları, gebe izlemleri başta olmak üzere anne ve çocuk sağlığı programları, kronik hastalıkların takibi bu hizmetlere örnek olarak verilebilir.

Afetlerde karşılaşılan halk sağlığı sorunlarının yaşandığı başlıca hizmetler şunlardır; • Su temini: Afet dönemlerinde özellikle güvenli ve kaliteli su teminininde problem söz konusu olabilir. Su hem içme hem de kullanım amaçlı gerekmektedir. Ayrıca su dağtım şebekelerinde veya kaynaklarında kontaminasyon veya kaçaklar söz konusu olabilir. • Beslenme ve güvenli gıda temini: İlk günlerde ihtiyaç tespitindeki ve dağıtımdaki sıkıntılardan kaynaklanan temin sorunu dışında genel olarak afetlerde gıda temini bölgede zaten var olan bir problem yoksa çok büyük bir sorun yaratmamaktadır.

Depremin akut sağlık etkileri: • En belirgin etki binaların yıkımdan kaynaklanan travmaya bağlı ölüm ve yaralanmalardır (kesiler, basit veya çoklu kırıklar, ezilmeler, dehidrasyon, external – internal hemoraj, yıkıntı altına toz inhalasyonundan kaynaklı asfiksi, hipotermi, hipertermi).

Yaşamsal ihtiyaç: su alımı (içme ve yemek) Günlük 2.5–3 litre İklim ve bireysel fizyolojiye bağlıdır Temel hijyen uygulamaları 2–6 litre / gün Sosyal ve kültürel normlara bağlıdır.
Temel yemek pişirme ihtiyacı 3–6 litre / gün Yemek türüne, sosyal ve kültürel normlara bağlıdır
Toplam temel su ihtiyaçları 7.5–15 litre / gün.

Dünya Sağlık Örgütü sürveyansı, sağlık hizmetlerinde planlama yapabilmek, müdahalede bulunabilmek, bu hizmetleri değerlendirebilmek amacı ile sağlıkla ilgili verilerin süreğen, sistematik olarak toplanması, analizi, yorumlanması, ilgili tüm birimlere dağıtılması olarak tanımlamaktadır.

Epidemiyoloji genellikle hastalıkların ve sağlık sorunlarının nedenleri ve oluşumu ile ilgili istatistik metotların kullanarak çalışmaların yapıldığı bir alan olarak bilinmektedir. Ancak epidemiyoloji, rafine edilmiş istatistikten çok daha fazlasıdır. İstatistik epidemiyologların kullandığı önemli bir araçtır, ancak epidemiyolojinin temeli değildir. Epidemiyoloji kökleri biyoloji, mantık gibi farklı bilimlerde olan toplumların sağlıklarını iyileştirmeyi hedefleyen temel bir sağlık bilimidir. Epidemiyolojinin önemli isimlerinden Last’ın tanımı bugüne kadar en kabul gören tanımdır; epidemiyoloji, belirli bir toplumda, sağlıkla ilgili olgu ve durumların ve bunların belirleyicilerinin dağılımının incelenmesi ve bu çalışmaların, sağlıkla ilgili sorunların kontrolünde kullanılmasıdır (Last, 1988).

Deneysel / Müdahale Çalışmaları (Hastalıkların tedavisi, sağlık sorunlarının çözümü için uygulanan yöntemlerin test edildiği deneysel çalışmalardır, bu çalışmalarda araştırmacı olayı sadece gözlemlemez ve bir müdahalede bulunur ve müdahalenin etkisini değerlendirir, kontrollü, kontrolsüz deneysel çalışmalar başta olmak üzere farklı deneysel çalışmalar uygulanmaktadır.

Afetlerin toplum sağlığına doğrudan etkileri genel olarak beş şekilde olmaktadır.Afetlerin toplum sağlığına doğrudan etkileri genel olarak beş şekilde olmaktadır.
Yaralanmalar ve ölümler
Bulaşıcı hastalıklar
Akut hastalıklar
Kronik hastalıklar
Psikolojik etkiler

Depremin etkilerini belirleyen başlıca faktörler, fay hattında yerleşimin olup olmaması, yerleşim bölgesindeki nüfus yoğunluğu, yeterli ve uygulanan yapı kodlarının ve yasal düzenlemelerinin olup olmadığı, bölgedeki bina yoğunluğu ve binalardaki hane yoğunluğu, erken uyarı sistemlerinin varlığı, toplumun hazırlık düzeyidir. Toplumun zarar görebilirlik ve baş etme kapasitesi ile ilgili olan bu faktörlere ek olarak depremin büyüklüğü, epi-center’ının konumu ve tsunami, yangın ve toprak kayması gibi tehlikelere bağlı ikincil afetlerin olup olması gibi depremin kendisi ile ilgili faktörlere de etkilidir.

Depremin akut sağlık etkileri:
• En belirgin etki binaların yıkımdan kaynaklanan travmaya bağlı ölüm ve yaralanmalardır (kesiler, basit veya çoklu kırıklar, ezilmeler, dehidrasyon, external – internal hemoraj, yıkıntı altına toz inhalasyonundan kaynaklı asfiksi, hipotermi, hipertermi)
• İkincil afetlerden kaynaknan travmaya bağlı ölüm ve yaralanmalar (tsunami-boğulma ve fiziksel travma; toprak kaynası-travma; yangın-yanık ve duman inhalasyonu

Gözlemsel çalışmalar (Araştırma sorusu ile ilişkili olarak belirli prosedürler çevçevesinde söz konusu toplum veya grup, olayın doğal seyri içinde gözlemlenir, araştırmacının bir müdahalesi olmaz) - Tanımlayıcı çalışmalar, hastalıkların ve sağlık sorunlarının dağılımını ve sıklığını inceler, sorunun tanımlanmasını ve etiyolojisinin anlaşılmasını sağlar. Sorun ne sıklıkta, nerede, kimlerde ve nezaman çıktığını inceler. Bu sorunla ilşkili olabilicek risk faktörlerine yönelik hipotez oluşturulmasını kolaylaştırır. Vaka sunumları, vaka serileri, ekolojik araştırmalar, kesitsel araştırmalar tanımlayıcı epidemiyolojide kullanılan yöntemlerdir. - Analitik çalışmalar, söz konusu hastalık veya sağlık sorunu ile ilişkili olduğu düşünülen faktörlere yönelik hipotezler oluşturulur ve bu hipotezler test edilir. Karşılaştırma grubu olan kesitsel araştırmalar, vaka- kontrol araştırmaları, kohort araştırmaları analitik epidemiyolojide kullanı- lan yöntemlerdir. • Deneysel / Müdahale Çalışmaları (Hastalıkların tedavisi, sağlık sorunlarının çözümü için uygulanan yöntemelrin test edildiği deneysel çalışmalardır, bu çalışmalarda araştırmacı olayı sadece gözlemlemez ve bir müdahalede bulunur ve müdahalenin etkisini değerlendirir, kontrollü, kontrolsüz deneysel çalışmalar başta olmak üzere farklı deneysel çalışmalar uygulanmaktadır).

Sağlığı belirleyen birçok faktör vardır. Bu faktörler temel olarak dört başlık altında toplanmaktadır; sosyal (eğitim, kültürel değerler gibi) ekonomik (gelir düzeyi ve işsizlik gibi) ve fiziksel çevre (kaliteli su ve hava, barınma gibi), bireysel karakteristikler ve davranışlar (genetik faktörler ve egzersiz alışkanlığı gibi)

Halk sağlığı tanımı olarak DSÖ kaynaklarında, organize edilmiş toplumsal çalışmalar ile hastalıkların önlenmesi, yaşamın uzatılması ve sağlığın geliştirilmesini sağlayan bir bilim ve sanattır ifadeleri yer almaktadır. Yani insan ve toplum sağlığı sadece hastalığın olmaması değil bütüncül bir iyilik halinin mevcut olmasıdır ve bu iyilik halini etkileyen birçok faktör söz konusudur. Halk sağlığı çalışmaları ise koruyucu ve önleyici sağlık hizmetlerine verdiği önemle bu iyilik halinin oluşmasını ve sürmesini sağlar.

Afetlerin sağlık sistemine doğrudan etkileri genel olarak iki şekilde olmaktadır.
Fiziksel alt yapının tahrip olması
Personel kayıpları

Birinci basamak sağlık hizmetlerinin aksaması veya kesintiye uğraması: Rutin olarak yürütülen bir çok birinci basamak sağlık hizmeti vardır. Bu hizmetlerin verilememesinin özellikle uzun vadeli etkileri toplum sağlığı açısından telafisi çok zor sonuçlar yaratabilir. Aşı programları, gebe izlemleri başta olmak üzere anne ve çocuk sağlığı programları, kronik hastalıkların takibi bu hizmetlere örnek olarak verilebilir.

Temel korumanın amacı toplumda sağ- lık sorunlarına neden olan başta sosyal, ekonomik, kültürel faktörlerin ortadan kaldırılmasıdır. Yasal düzenlemeler, genel sağlık koşullarının ve ekonomik durumun iyileştirilmesi gibi çalışmalar bu kapsamda değerlendirilir. Birincil korumanın amacı ise risk faktörlerini kontrol ederek sağlık sorunlarının oluşmasını engellemektir. İkincil korumanın amacı ise erken tanı ile sağlık sorunlarını tedavi etmek ve daha ileri sağlık sorunlarına yol açmasını engellemektir. Üçüncül korumanın amacı ise var olan sağlık sorununun ilerlemesini, komplikasyonlar oluşturmasını engellemek ve toplumun ve bireyin bu sorunlara rağmen yaşam kalitesini arttırmaktır.

Afet yönetiminde epidemiyolojinin kullanım amaçları özetle şöyledir;
• Etkilenen toplumda öncelikli sağlık sorunlarının tespit edilmesi
• Toplumda var olan hastalıkların veya sağlık sorunlarının boyutlarının belirlenmesi
• Afetlerde karşılaşılan sağlık sorunlarının ve risk faktörlerinin tespit edilmesi
• Öncelikli sağlık müdahalelerinin belirlenmesi
• Bölgedeki yıkımın boyutlarının ve var olan kapasitenin belirlenmesi
• Toplumun sağlık göstergelerindeki yönelim ve gidişatın gözlemlenmesi
• Müdahalenin ve afet döngüsünün her aşamasında gerçekleştirilen sağlık programlarının ve uygulamalarının etki ve başarılarının değerlendirilip ölçülmesi
• Geçmiş deneyimlerde gerçekleştirilen epidemiyolojik çalışmalardan elde edilen bilimsel veriler ışığında İl Sağlık Afet ve Acil Durum Planları (İL-SAP), Hastane Afet ve Acil Durum Planları (HAP) gibi sağlık afet planları- nın hazırlanması veya revize edilmesidir.