AFET TIBBI VE YÖNETİM İLKELERİ - Deneme Sınavı - 9

Davranışsal ve sosyal belirtiler hem ekip içinde hem de hizmet verilen toplumda hızla gözlemlenebilir niteliktedir. İçe kapanma, afet yerine gidememe, insanlarla konuşmaktan kaçınma, ani irkilmeler, tetikte olma, ilişkilerde çatışma, suçlama gibi belirtiler bu grup altında yer alır.

Bilişsel belirtiler, özellikle dikkat sorunları, hafızada gerileme, konsantrasyon sıkıntıları gibi belirtiler gözlemlenebilir. Bu belirtiler afetin ardından kısa sürede ortaya çıkabileceği gibi uzun dönemde de ortaya çıkabilmektedir.

TSSB’nin ortaya çıkmasını, kronikleşmesini veya iyileşmesini etkileyen faktörler ise 3 grup altında değerlendirilmektedir:
1. Kişilik özellikleri, geçmiş travmatik yaşantılar, cinsiyet, yaş vb. gibi travma öncesi etkenler,
2. Acil durum ve afetin türü, şiddeti, maruz kalma süresi, kayıplar vb. gibi olaya bağlı etkenler,
3. Travmatik yaşantı sonrasında kişinin başa çıkma stratejileri, çevresel faktörler ve sosyal destek vb. gibi travma sonrası etkenler.

Afeti yaşayan kişinin zamansız ve aniden olayla ilgili bir anıyı anımsaması, bu olayla ilgili rüya/kabus görmesi, olayı adeta yeniden yaşıyormuş gibi hissetme, olayı hatırlatan durum, yer, nesne vb. karşısında titreme, çarpıntı gibi fiziksel belirtiler
yaşaması ve bunlardan sıkıntı duyması yeniden yaşantılama olarak değerlendirilmektedir. Örnek olarak, afetin ardından insanların bağırarak kaçıştığı bir rüya görmek ve bu rüyadan sıkıntı duymak verilebilir.

Bahsedilen yeniden yaşantılama, kaçınma, uyarılmışlık ve genel tepkisizlik belirtilerinin TSSB olarak değerlendirilebilmesi için acil durum veya afetin ardından en az 30 gün geçmiş olması gerekmektedir. Afetin ardından ilk 30 gün içinde bu belirtiler ortaya çıkmışsa ve dissosiyatif belirtiler (afallama, kopup gitme vb.) eşlik ediyorsa akut stres bozukluğu belirtileri akla getirilmelidir.

Psikolojik ilkyardım afetin hemen ardındaki süreçte başlayan ihtiyaç ve kaynak analizini de içeren, afetzedelerin duygularını ve düşüncelerini ifade etmelerini kolaylaştırmayı amaçlayan bir psikososyal müdahale yöntemidir.

PİY uygulayıcılarına tavsiye edilenler ve edilmeyenlere şunlar örnek verilebilir:
Tavsiye edilenler                                                               Tavsiye edilmeyenler
Dürüst, açık ve güvenilir olun                                             Yerine getiremeyeceğiniz sözler ve gerçek dışı bilgiler vermeyin
Kendi din, önyargı, görüş ve düşüncelerinizi
farkedin ve bir kenara bırakın                                             Israrcı ve rahatsız edici olmayın
Kişilerin mahremiyetine özen gösterin                                 Anlatmaları için baskı yapmayın
Kültürel ve geleneksel dinamikleri farkedin ve
bunları önemseyin                                                             Hikaye, duygu ve düşüncelerini başkalarıyla paylaşmayın

Afet nedeniyle evi oturulamaz durumda olanlar, afet nedeniyle ailesiyle ayrı kalanlar, daha önce psikolojik destek almış ve afet
yaşama deneyimi olanlarsa düşük risk grubunda yer almaktadır.

Yardım çalışanlarının afet gibi zorlayıcı ortamlarda karşılaştıkları birçok farklı stres kaynağı olabilir:
• Afet ortamında uzun süre çalışmak,
• Ölüm ve yaralanma riski olan bir iş yapmak,
• Duygusal yükün ağır olması,
• Çok rahatsız edici manzaralara şahit olmak,
• Zaman baskısı,
• Aşırı sorumluluk yüklenmek,
• Görevle baş edemediğini hissetmek,
• Fiziksel olarak oldukça zorlu ve yetersiz bir ortamda çalışmak,
• Deneyim eksikliği,
• Yetersiz ödüllendirme,
• Temel ihtiyaçlardan ve sosyal destek sisteminden (aile, eş, çocuklar gibi) uzakta olmak,
• Haksızlığa uğrama,
• Oluşabilecek diğer tehlike ve risklerle karşı karşıya kalmak (kimyasal tehlikeler gibi) gibi birçok faktör yardım çalışanlarında
stres oluşturabilecek kaynaklar arasındadır

Yardım çalışanlarında görülen fiziksel, duygusal, bilişsel, davranışsal ve sosyal travmatik stres belirtilerine ek olarak aşağıdaki stres tepkileri görülebilir:
• Kendini adama,
• Kendi sağlığı pahasına zor durumdakilere destek sağlama,
• Kronik yorgunluk,
• Yetersizlik, suçluluk ve üzüntü duyma,
• Aşırı duyarlılık veya aşırı duyarsızlık,
• Afetten etkilenenlerle özdeşim kurma,
• Afetten etkilenenlerle kendini kıyaslama,
• Tükenmişlik,
• İçe kapanma, kendini soyutlama gibi

Afetlerin ardından insanların büyük bir kısmı strese bağlı psikolojik sıkıntılar yaşamaktadır. Birçok araştırma psikolojik sıkıntı düzeyinin acil durum ve afetin türüne, şiddetine, maruz kalınan süre, kayıplar, yaş, cinsiyet, önceki deneyimler, eğitim düzeyi, özel gereksinimi olup olmaması, zorluklarla başa çıkma becerileri, yardım faaliyetlerine katılma vb. gibi birçok faktörle ilişkili olduğunu göstermektedir. Yaşanan stres belirtileri ve düzeyi kişiden kişiye farklılık gösterse de acil durum veya afet sonrası herkesin belli bir düzeyde stres belirtisi göstermesi normaldir ve bu tepkiler bir süre sonra destek ve paylaşımla azalır. Toplumda farkedilir düzeyde ortaya çıkan bu belirtiler duygusal, fiziksel, davranışsal-sosyal ve bilişsel belirtilerdir.

Bilişsel Belirtiler: Özellikle dikkat sorunları, hafızada gerileme, konsantrasyon sıkıntıları gibi belirtiler gözlemlenebilir. Bu belirtiler afetin ardından kısa sürede ortaya çıkabileceği gibi uzun dönemde de ortaya çıkabilmektedir.

Genel tepkisizlik/küntleşme ise duygularını hissedebilme becerisinin azalması, önceden ilgi duyulan şeylere karşı ilgi kaybı ve isteksizlik olarak belirtilebilir. Örnek olarak bir kişinin birçok akrabasını selde kaybetmesinin ardından bir üzüntü duyumsayamaması gösterilebilir.

Dünyanın hangi bölgesinde olursa olsun, afetler insanların yaşamını beklenmedik şekilde sekteye uğratır. Olayın ardından arama-kurtarmadan, su sanitasyona, sağlık hizmetlerinden haberleşme hizmetlerine kadar birçok profesyonel ve gönüllü yardım çalışanı bölgeye gitmek ve yardım faaliyetlerine katılmak eğilimindedir. Aynı durum psikososyal müdahale için de geçerlidir. Afet bölgesinde hizmet vermeden önce tüm yardım çalışanlarının kendi mesleki etik ilkelerine ek olarak ortak davranış kurallarını (etik ilkeler) benimsemesi gerekmektedir. Bu ilkeler;

İnsan Haklarına Saygı Duymak: Afet yönetimi döngüsündeki tüm faaliyetlerde olduğu gibi psikososyal müdahalelerde de politik, etnik vb. bir ayrım gözetmeksizin, herhangi bir taraf tutmaksızın, insanların onurlu biçimde yaşamlarını sürdürebilecekleri asgari koşullar yerine getirilmelidir. Afetin yol açtığı zorluklardan ve insan onuru ile bağdaşmayan uygulamalardan, şiddet ve tehditten kaynaklanan psikolojik tehlikelerden korunma sağlanmalıdır. Afetin yol açtığı zararların yanısıra, şiddet, istismar, işkence, kötüye kullanım maruziyetine yol açacak riskler psikososyal açıdan ele alınmalıdır.

PİY uygulayıcılarına tavsiye edilenler ve edilmeyenlere şunlar örnek verilebilir;

Tavsiye edilenler; 
-Dürüst, açık ve güvenilir olun
- Kendi din, önyargı, görüş ve düşüncelerinizi farkedin ve bir kenara bırakın
- Kişilerin mahremiyetine özen gösterin
- Kültürel ve geleneksel dinamikleri farkedin ve bunları önemseyin

Tavsiye edilemiyenler;
- Yerine getiremeyeceginiz sözler ve gerçek dışı bilgiler vermeyin
- Israrcı ve rahatsız edici olmayın
- Anlatmaları için baskı yapmayın
- Hikaye, duygu ve düşüncelerini başkalarıyla paylaşmayın

Çok yüksek kaygı/korku, doğrudan fiziksel bütünlüğünün tehlikede olması, diğer kişilerin ölümüne tanık olma, aile üyeleri veya evcil hayvanın ölümü, kendisinde veya ailesinde afetle doğrudan ilgili bir hastalığın/yaralanmanın olması, enkazda bir süre sıkışıp kalma veya geç kurtarılma öyküsü, aile üyeleri içinde kayıp ya da ulaşılamayan birinin olması ve yalnız kalan bir çocuk olması durumlarından herhangi birinin varlığında bu kişiler hızla ruh sağlığı uzmanlarıyla temasa geçerek yönlendirilmesi gereken riskli grubu oluşturmaktadır.

Yardım çalışanlarının afet gibi zorlayıcı ortamlarda karşılaştıkları birçok farklı stres kaynağı olabilir:

Stresle başetmeyle ilgili yardım çalışanlarına kurumsal düzeyde bazı öneriler şu şekilde sıralanabilir:

Acil durum ve afet durumları aynı anda birçok kişinin ruhsal olarak etkilendiği durumlardır ve kaynaklar aynı anda birçok kişiye eşit oranda destek sağlayamayabilir. Bu durumda kaynakların etkili kullanımı ve daha acil ihtiyacı olanların önceliklendirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle toplumsal olayların ardından psikolojik ihtiyaçların ve risklerin hızla değerlendirilmesi ve psikolojik desteğe acil ihtiyacı olanların hızla uzman desteğine yönlendirilmesi amacıyla psikolojik triyaj yöntemleri geliştirilmektedir. Psikolojik triyaj kişilerin 3 açıdan hızlıca ön değerlendirilmesiyle başlar:

Doğru cevap B’dir.