Deprem Senaryoları

Türkiye jeolojik özellikleri, topoğrafik yapısı ve iklimi nedeniyle doğa kaynaklı afetleri sıkça yaşayan ülkelerden birisidir. Doğa kaynaklı afetler neden oldukları can kaybı yanında önemli ekonomik kayıplar da meydana getirmektedirler. Bu konudaki istatistikler incelendiğinde, doğa kaynaklı afetlerin her yıl Türkiye gayri safi milli hasılasının %1’i oranında doğrudan ekonomik kayba yol açtığı görülmektedir. Bu oranın %3-4 olduğunu ileri süren çalışmalarda vardır. Doğrudan ekonomik kayıpların yanında pazar kaybı, üretim kaybı, işsizlik gibi dolaylı ekonomik kayıplar da göz önünde bulundurulduğunda toplam kaybın gayri safi milli hasılanın bu belirtilen oranlardan çok daha büyük olacağı rahatlıkla söylenebilir. 

1. Depremsellik ve mikrobölgelendirme çalışmaları: Kenti etkilemiş tarihi depremlerin ve yaratmış olduğu hasarların incelenmesi, senaryo depremi kaynak parametrelerinin belirlenmesi, yöresel eşşiddet haritalarına ve şiddet azalım ilişkilerine dayalı olarak taban kayasında beklenen deprem şiddet (MSK) haritalarının elde edilmesi, geçmiş deprem hasar dağılımlarına, yerel zemin ve topoğrafik şartlara bağlı olarak şiddet büyütmeleri dağılımın belirlenmesi ve zemin sıvılaşma ve göçmesi ve heyelan ihtimali olan bölgelerin tespiti.
2. Hasar görebilirlik belirlemeleri: Mevcut yapı stokunun incelenerek yapı tipi haritalarının çıkartılması, her bir yapı tipi için “hasar görebilirlik” oran ve ihtimallerinin yöresel verilere dayalı olarak belirlenmesi, mevcut alt yapı şebekeleri ve ulaşım sistemlerinin depremden etkilenme durum ve oranlarının belirlenmesi, emniyet, itfaiye, hastane bina ve donanımları gibi kritik birimlerin depremden etkilenme durumlarının belirlenmesi, yapı hasarlarıyla can kaybı ve yaralanmalar arasındaki ilişkilerin tespiti, depremden kaynaklanacak sosyo-ekonomik kayıpların incelenmesi.
3. Deprem Risk Senaryoları: Mikrobölgelendirme, riske maruz elemanlar ve bu elemanların hasar-görebilirlik fonksiyonlarına dayalı olarak deprem risk senaryolarının belirlenmesi, bu senaryo sonuçlarının ikincil sosyo-ekonomik kayıplar cinsinden incelenmesi

Herhangi bir yer veya bölgedeki deprem tehlikesinin
doğru olarak saptanabilmesi için;
1. Bu yer veya bölgenin yakın veya uzağında bulunan deprem kaynak zonlarının (diri fay ve/veya diri fay zonları),
2. Bu kaynaklarda oluşan veya oluşabilecek olan depremlerin mekanizmalarının,
3. Bu kaynaklarda oluşacak olan değişik büyüklüklerdeki depremlerin oluş olasılıklarının,
4. Kaynaktan yayılan sismik dalgaların ilgilenilen yer veya bölgeye gelene kadar kat ettikleri yol boyunca uğrayacakları azalım veya değişim özelliklerinin,
5. Yer veya bölgedeki topoğrafik ve jeolojik yapı ile yerel zemin özelliklerinin genel sismik dalgalar üzerindeki etkilerinin,
iyi bilinmesi veya tahmin edilmesi gerekmektedir.

Deprem senaryoları başlıca;
• İl, ilçe ve yerleşmelerde zarar azaltma çalışmalarında,
• İl, ilçe ve yerleşmelerde afet müdahale planlarının hazırlanmasında,
• Afet yönetiminin her aşaması ile ilgili hazırlanması gereken plan ve çalışmalarda,
• Kentsel dönüşüm planlarının hazırlanması çalışmalarında,
• Deprem tatbikatları ve benzeri çalışmalarda,
• Afet yönetimi ile ilgili eğitim çalışmalarında,
• Lojistik depoların kurulması ve kurulacak yerin belirlenmesi ile ilgili çalışmalarda,
• Geçici barınma veya toplanma alanlarının belirlenmesi çalışmalarında,
• Kapasite geliştirme çalışmalarında, kullanılır.

Jeolojik, Sismolojik verilerin derlenmesi
Deprem kaynak bölgelerinin belirlenmesi
Deprem kaynak bölgelerindeki deprem oluşumlarının istatistiksel özelliklerinin ve depremsellik parametrelerinin belirlenmesi
Belirli uzaklıklarda ana kayada oluşabilecek maksimum şiddet ve maksimum ivme değerlerinin hesaplanması
Azalım ilişkilerinin belirlenmesi
Elde edilen verilerden yararlanarak deprem eşşiddet ve maksimum yer ivmesi haritalarının hazırlanması

Deprem tehlikesinin belirlenmesi
İstatistiki bilgilerin toplanması (Nüfus, konut sayısı vb.)
Deprem tehlikesi çalışmasına baglı olarak senaryo deprem büyüklüğü ve diri fayın hangisi olduğuna karar verilmesi
Senaryo yapılacak bölgeye özel şiddet ve ivme azalım ilişkilerinin belirlenmesi
Şiddet ve ivme azalım ilişkilerinden yararlanarak senaryo depremin değişik uzaklıklarda yaratabileceği şiddet ve ivme değerlerinin hesaplanması
Değişik uzaklıklarda oluşabilecek şiddet ve ivme değerlerinden yararlanarak eşşiddet ve eşivme haritalarının hazırlanması
Aynı şiddette etkilenen bölgelere düşen varlıkların bulunması (Örneğin IX şiddetinde etkilenen bölgede 1000 kisi yaşıyor ve 250 konut var gibi)
Daha önce meydana gelmiş ve hasara neden olmuş deprem verilerinden veya yapılar için analizler yapılarak zarar görebilirliklerin belirlenmesi
Hasar tahmini, ekonomik kayıp gibi kayıp ve olumsuzlukların tahmin edilmesi
Senaryo raporunun yazılması

Deprem senaryosunun hazırlanmasından sorumlu kuruluş veya kişilerin deprem senaryosunu hazırlayan ekipten beklentisi çalışmaların bilimsel gerçeklere uygun şekilde yapılması ve olası deprem sonucunda meydana gelebilecek hasarların tahmin edilmesi olmalıdır.

Deprem tehlikesinin belirlenmesi çalışması kapsamında Ankara ili ve yakın civarında meydana gelmiş depremler, aletsel (1900 yılı sonrası) ve tarihsel (1900 yılı öncesi) dönemde hasara neden olan depremler ve bu depremlerin etkileri hakkında bilgiler toplanmıştır. Bölge ile ilgili yapılmış olan jeolojik özellikle aktif tektonik ile ilgili yapılmış olan çalışmalardan yararlanarak bölge için eksiksiz bir diri fay haritası hazırlanmaya çalışılmıştır. Senaryo ekibince Tuz Gölü fayı için bir deprem senaryosu çalışması yapılmasına karar verilmiştir. Bu faya karar vermede ana etken bu fayın aktif bir fay olmasına rağmen çok uzun süredir deprem üretmemiş olması ve olası bir depremde fayın doğrultusundan dolayı Ankara kent merkezini şiddetli bir şekilde etkileme olasılığının bulunması gibi faktörler göz önüne alınmıştır. Aslında en doğrusu benzer çalışmaların Ankara kent merkezini etkileme olasılığı bulunan diğer faylar ve olası farklı büyüklükteki depremler içinde yapılmasıdır.

Tuzgölü fay zonu Kuzeybatı-Güneydoğu doğrultulu Niğde’nin Bor ilçesinden başlayıp Paşadağına kadar uzanan yaklaşık 200 km uzunluğunda sağ yanal doğrultu atımlı bir faydır. Fayın aktif bir fay olduğu bütün araştırıcılar tarafından kabul edilmektedir.

Açıkta kalacak insan sayısı da ağır hasar ve orta hasarlı konutların toplanmasıyla elde edilen sonucun hane halkı büyüklüğü ile çarpılması ile bulunur. Açıkta kalacak insan sayısının tahmin edilmesi ile geçici barınma alanlarının büyüklüğüne karar verilir ve olası çadır ihtiyacı belirlenir.

Olası bir depremde (Senaryo depremi) kuvvetli yer hareketinden kaynaklanacak sarsıntılara ilave olarak;
• Heyelan,
• Zemin Göçmeleri,
• Sıvılaşmalar,
• Yangın,
• Su Basması,
• Tehlikeli Madde Sızıntıları, nedeniyle de hasarlar oluşabilecektir. Afet planlaması yapmadan önce Senaryo deprem sonucunda yukarıda belirtilen hususlarda meydana gelebilecek hasarlarında tahmin edilmesi ve hazırlanacak olan planın buna göre yapılması gerekmektedir. Bu tahminleri yapabilmek için detaylı veri tabanlarına ve bu verilerin analiz edilebilmesi için uzman personellere ihtiyaç vardır.

Daha detaylı bir deprem senaryosu çalışması yapabilmek için aşağıda belirtilen harita, rapor ve yayınlara ihtiyaç vardır.
• Sayısal Jeoloji Haritaları (1/25.000 ve/veya 1/5.000 ölçekli)
• Sayısal Topoğrafik haritaları (1/25.000 ölçekli ve/veya 1/5.000 ölçekli)
• Sayısal Şehir Plan Haritaları, Mahalle sınırları
• Mevcut Yapı stoğu hakkında bilgiler (Mümkünse harita üzerinde)
• Mevcut altyapı şebekeleri (Su, elektrik, doğalgaz, kanalizasyon, petrol, iletişim) ve ulaşım sistemlerinin harita üzerindeki yerleri
• Hastane, okul, itfaiye, emniyet, fabrika, baraj vb. gibi önemli yapıların sayıları ve harita üzerinde yerleri ve bu yapıların depreme karşı dayanımları
• Köprülerin yerleri, havaalanları ve depreme karşı dayanımları
• Yangın çıkma ihtimali yüksek olan yerler
• İlgili bölgede daha önceden yapılmış deprem senaryoları, jeolojik ve jeofizik raporlar ve bunun gibi bilgiler içeren diğer yayınlar.
• Sondaj verileri, Jeolojik Raporlar ve Haritalar
• İlgili il ile ilgili bulabildiğimiz her türlü harita (Karayolları haritası, Köy hizmetleri haritası gibi).
• Okul, hastane sayısı
Detaylı deprem senaryosu çalışmalarının yukarıda sayılan verileri de dikkate alarak yapılması daha uygun olur.

Gelecekte ne kadar büyüklükte bir deprem oluşabileceği deprem tehlike çalışmaları ile, yerleşim merkezlerinin oluşması olası büyüklükte bir depremden ne ölçüde etkilenebileceği de deprem senaryoları ile belirlenmeye çalışılır.

Depremlerin oluşmasını engellemek veya önceden haber vermek bugünkü teknoloji ile mümkün değildir. Fakat deprem zararlarının azaltılmasına yönelik tedbirleri almak mümkündür. Alacağımız bu tedbirleri belirlemede deprem senaryoları önemli bir yer tutar.

Deprem Risk Senaryoları: Mikrobölgelendirme, riske maruz elemanlar ve bu elemanların hasar-görebilirlik fonksiyonlarına dayalı olarak deprem risk senaryolarının belirlenmesi, bu senaryo sonuçlarının ikincil sosyo-ekonomik kayıplar cinsinden incelenmesi.

Hasar görebilirlik belirlemeleri: Mevcut yapı stokunun incelenerek yapı tipi haritalarının çıkartılması, her bir yapı tipi için “hasar görebilirlik” oran ve ihtimallerinin yöresel verilere dayalı olarak belirlenmesi, mevcut alt yapı şebekeleri ve ulaşım sistemlerinin depremden etkilenme durum ve oranlarının belirlenmesi, emniyet, itfaiye, hastane bina ve donanımları gibi kritik birimlerin depremden etkilenme durumlarının belirlenmesi, yapı hasarlarıyla can kaybı ve yaralanmalar arasındaki ilişkilerin tespiti, depremden kaynaklanacak sosyo-ekonomik kayıpların incelenmesi.

Depremsellik ve mikrobölgelendirme çalışmaları: Kenti etkilemiş tarihi depremlerin ve yaratmış olduğu hasarların incelenmesi, senaryo depremi kaynak parametrelerinin belirlenmesi, yöresel eşşiddet haritalarına ve şiddet azalım ilişkilerine dayalı olarak taban kayasında beklenen deprem şiddet (MSK) haritalarının elde edilmesi, geçmiş deprem hasar dağılımlarına, yerel zemin ve topoğrafik şartlara bağlı olarak şiddet büyütmeleri dağılımın belirlenmesi ve zemin sıvılaşma ve göçmesi ve heyelan ihtimali olan bölgelerin tespiti.

Deprem senaryoları yapılaşmış alanlarda olası deprem neticesinde meydana gelebilecek tüm hasarları, zarar ve kayıpları sorunları tahmin etmek için yapılır. Deprem senaryolarının bütün tehlike ve riskleri göz önüne alarak olabildiğince gerçekçi bir şekilde yapılması arzu edilir.

Günümüzde depremler matematiksel olarak zaman uzayında yer alan gelişigüzel oluşumlar şeklinde modellendirildikleri için deprem tehlikesi ancak olasılık yöntemleriyle saptanabilmektedir.

Olası bir acil durum veya afetten, olaya maruz kalanların etkilenmemesi veya en az şekilde etkilenmesi için mutlaka acil durum ve afet yönetimi planlarının hazırlanması, bu planların etkili bir şekilde uygulanması ve belirli aralıklarla tatbikatların yapılması gerekmektedir. Acil durum ve afet yönetimi ile ilgili bütün planların mutlaka ama mutlaka bilimsel veriler kullanılarak hazırlanmış olan acil durum ve afet senaryolarına dayandırılarak yapılması gerekir.