Acil Durum ve Afet Senaryosu Çeşitleri

Acil durum: Büyük, fakat genellikle yerel imkânlarla baş edilebilen çapta, ivedilik gerektiren tüm durum ve hâller şeklinde tanımlanır. 5902 sayılı kanunda ise, “Toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olaylar ve bu olayların oluşturdduğu kriz hâli” olarak tanımlanmıştır. Acil durumlarla, günlük hayatta her alanda karşılaşılabilir. Acil duruma müdahale, sözkonusu alanda özel bilgi ve donanım sahibi kişi ve kuruluşlar tarafından, önceden belirlenen görev tanımları, standart işleyiş ve haberleşme-raporlama düzeni çerçevesinde gerçekleştirilir. Alana özel müdahale ile durumun normalleşmesi, iyileşmesi sağlanır. Acil durumlar afet kapsamında ya da afet kapsamı dışında gündeme gelebilir.

Afet: Toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olay şeklinde tanımlanmaktadır. Bir başka deyişle, afet, doğa ya da teknoloji kaynaklı tehlikenin insan faaliyetiyle olumsuz etkileşimi ile ortaya çıkan veya doğrudan insan eliyle, yönetimlerin ya da toplulukların siyasi, ekonomik, sosyal karar ve tercihleriyle meydana getirilen durumların (karmaşık acil durumlar) sonucunda; tehlikeye maruz kalan varlıkların baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı koşullarda; olağan yaşantının ve faaliyetlerin fiziksel, ekonomik, sosyal ve psikolojik bakımdan ağır kayıp ve zarara uğraması nedeniyle tamamen durması ya da ciddi biçimde kesintiye uğramasıdır. Afet bir olayın kendisi değil, doğurduğu sonuçtur.

Meydana gelen olayın sonuç ve boyutlarına ve etkilenenlerin olayın üstesinden gelip gelememelerine göre acil durum veya afet birbirinden ayrılmaktadır. Acil durum yıkıcı, harap edici olabilmekle birlikte, boyutu afete göre sınırlı olur ve yerel imkânlarla olayın üstesinden gelinebilen bir durumdur.

Acil Durum Yönetimi, acil durumun meydana gelmesinden hemen sonra başlayarak, etkilenen toplulukların tüm ihtiyaçlarını zamanında, hızlı ve etkili olarak karşılamayı amaçlayan yönetim sürecidir. Afet Yönetimi; afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması, afet sonucu doğuran olaylara zamanında, hızlı ve etkili olarak müdahale edilmesi ve afetten etkilenen topluluklar için daha güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresi oluşturulabilmesi için toplumca yapılması gereken topyekûn bir mücadele süreci olarak tanımlanmaktadır.

Afet yönetimini, acil durum yönetiminden ayıran en önemli fark afet yönetiminin sürekli olmasıdır. Acil durum yönetimi ise sürekli değildir, belirli bir zamanla sınırlıdır ve acil durum yönetimini gerektiren olay ve nedenler ortadan kalktığında sona erer. Acil durum ve afet yönetimi arasındaki en önemli fark acil durumun sürekli olmayıp, acil durum olarak değerlendirilen bir olayın meydana gelmesi ile başlayarak pik seviyeye ulaşması ve acil durumu gerektiren nedenler ortadan kalktığında sona eren bir yönetim şekli olmasıdır. Ayrıca acil durumlar yerel imkânlarla üstesinden gelinen, afetler ise gelinemeyen olaylardır. Acil durum yönetimi sürekli değildir, belirli bir zamanla sınırlıdır ve acil durum yönetimini gerektiren olay ve nedenler ortadan kalktığında sona erer.

Afet ve acil durum hallerinde; arama, kurtarma, tıbbi ilk yardım, tedavi, defin, salgın hastalıkları önleme, yiyecek, içecek ve giyecek temini, acil barındırma, ısıtma, aydınlatma, ulaştırma, enkaz kaldırma, altyapıyı asgari seviyede çalışır hale getirme, akaryakıt gibi acil hizmet ve ihtiyaçların karşılanması ve bu konularda yapılacak her türlü iş, işlem, tahsis, kiralama, satın alma, hibe ve kamulaştırma gibi faaliyetler de Acil Yardım diye isimlendirilir.

Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi çalışmaları sonucunda elde edilen ve farklı büyüklük ve konumlardaki tehlikelerin gerçekleşmesi halinde meydana gelebilecek tüm zarar ve kayıpları tahmin etmeye yarayan bilimsel çalışmalara afet senaryosu denir. Senaryolarda olabildiğince gerçeğe yakın koşulların canlandırılması gerekir. Ancak afete müdahale planlarının yeterliliği için bazen en olumsuz sonuçlar doğurabilecek senaryolar da tercih edilebilir.

Acil durum tehlike ve riskinin belirlenmesi çalışmaları sonucunda elde edilen ve yerel imkânlarla üstesinden gelinebilecek farklı büyüklük ve konumlardaki tehlikelerin gerçekleşmesi halinde meydana gelebilecek tüm zarar ve kayıpları tahmin etmeye yarayan bilimsel çalışmalara acil durum senaryosu denir. Senaryolarda olabildiğince gerçeğe yakın koşulların canlandırılması gerekir. Ancak acil duruma müdahale planlarının yeterliliği için bazen en olumsuz sonuçlar doğurabilecek senaryolar da tercih edilebilir.

Bir acil durum veya afet halinde yapılması planlanmış olan müdahale sürecinde yer alacak eylemlerin uygunluğunu, yeterliliğini ve güncelliğini mümkün olduğunca gerçeğe yakın koşullar altında ve bir senaryoya bağlı kalarak denemek amacıyla yapılan uygulamalara tatbikat denir. Masa başı tatbikatı, uygulama tatbikatı (işlevsel tatbikat) ve genel tatbikat (tam ölçekli tatbikat) olarak farklı düzeylerde icra edilebilirler.

Yerleşime açılması düşünülen boş alanlardaki tüm afet tehlikelerini, yapılaşmış alanlarda ise tüm afet risklerini büyük ölçekli hâlihazır haritalar üzerinde belirleyen çalışmalara mikro bölgeleme denir. Güvenli arazi kullanım kararları alınmasında yararlı olan, kentsel dönüşüm ve zarar azaltma planlaması çalışmalarında ise öncelikler ve stratejilerin belirlenmesinde imar planlamasını yönlendiren detaylı jeolojik, jeofizik ve jeoteknik çalışmalar, bu kapsamda değerlendirilir. Mekânsal Planlar Yapım Yönetmeliğine göre, özellikle afete yönelik mikro bölgeleme veya jeolojik etüt raporları Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından onaylanmadan imar planları hazırlanamayacaktır. Yerleşim birimi ölçekli yapılacak afet senaryoları çalışmalarında afet tehlikesi ve riskini belirleyebilmek için mutlaka mikrobölgeleme çalışmalarının yapılması veya var olanlarından yararlanılması gerekir.

Afetlerin her safhasında can kaybını ve ekonomik kayıpları en aza indirmek için konuyla ilgili veri ve bilginin eş güdüm içinde zamanında sağlandığı ve değişiminin sanal bir ağ ortamında kolaylıkla yapılabildiği bütünleşik ve teknolojik sisteme afet bilgi sistemi denir. Teknolojik altyapısı veri, veri tabanı, coğrafi bilgi sistemleri, bilgisayar ağları ve internet erişimine dayanır. Afet bilgi sistemleri kullanılarak acil durum ve afet senaryoları çok daha kolay ve çok daha gerçekçi bir biçimde hazırlanabilir.

Senaryolar hazırlanma amaçlarına göre dört çeşide ayrılır. a. Acil Durum için b. Afet Yönetimi için c. Tatbikat için d. Eğitim için

Acil durumlar yıkıcı, harap edici olabilmekle birlikte yerel ölçekte üstesinden gelinebilen olaylardır. Acil durum sonrası ortaya çıkabilecek durum senaryo ile öngörülmeye çalışılarak acil durum anında birey olarak en doğru davranışı göstermemize yardımcı olunmaya çalışılır. Ayrıca sorun alanlarımızı ve gereksinimlerimizi belirlememize yardımcı olarak bunlara karşı önlemlerimizi önceden almamıza ve kapasite geliştirmemize yardımcı olur. Böylece senaryo çalışmalarından elde edilen bilgiler ışığında acil durum neticesinde ortaya çıkabilecek olumsuzluklar en az seviyeye indirilebilir. Birçok acil durum çeşidi vardır. Önemli olan bulunduğunuz işyeri, hastane, okul, kamu kurum ve kuruluşu veya herhangi bir alan için olası yani olma ihtimali olan bir acil durum için senaryo hazırlanmasıdır.

Olası acil durumun ne veya neler olduğu bilimsel kriterlere uygun bir şekilde yapılan tehlike analizi ile belirlenmesi gerekir.

TAMP gereğince hazırlanmak zorunda olan “Türkiye Afet Müdahale Planı”, “Ulusal Düzey Hizmet Grubu Planı”, “Ulusal Düzey Olay Türü Planları”, “İl Afet Müdahale Planı”, “İl Hizmet Grubu Operasyon Planı”, “Yerel Düzey Olay Türü Planları” gibi planlar afet senaryolarına göre hazırlanmalıdır.

Haberleşme, Ulaşım Alt Yapı, Güvenlik ve Trafik, Arama ve Kurtarma, Nakliye, Sağlık, Tahliye Yerleştirme ve Planlama, Alt Yapı, Enerji, Barınma, Hasar Tespit, Enkaz Kaldırma, Gıda Tarım ve Hayvancılık, Teknik Destek, Zarar Tespit

Haberleşme, Ulaşım Alt Yapı, Güvenlik ve Trafik, Arama ve Kurtarma, Nakliye, Sağlık, Tahliye Yerleştirme ve Planlama, Alt Yapı, Enerji, Barınma, Hasar Tespit, Yangın, Enkaz Kaldırma, Teknik Destek, Zarar Tespit, KBRN

Haberleşme, Güvenlik ve Trafik, Nakliye, Sağlık, Tahliye Yerleştirme ve Planlama, Enerji, Barınma, Beslenme, Yangın, Zarar Tespit Haberleşme, Güvenlik ve Trafik, Nakliye, Sağlık, Tahliye Yerleştirme ve Planlama, Enerji, Barınma, Beslenme, Yangın, Zarar Tespit

Haberleşme, Ulaşım Alt Yapı, Güvenlik ve Trafik, Arama ve Kurtarma, KBRN, Nakliye, Sağlık, Tahliye Yerleştirme ve Planlama, Alt Yapı, Enerji, Barınma, Hasar Tespit, Yangın, Enkaz Kaldırma, Gıda Tarım ve Hayvancılık, Zarar Tespit

Tüm hizmet gruplarının yer almasının gerektiği olay depremdir.

Planlar ve senaryolar hazırlanırken aşağıdaki varsayımlar dikkate alınmalıdır.  • Muhtemel afetin geçmiş yıllarda o bölgede meydana gelen en büyük çaplı afetten daha büyük ve yaygın olabileceği, geçmişte bilinen afet hasarı olmasa dahi afet tehlike haritasındaki olası afetlerin meydana gelebileceği, • Küresel ısınma, iklim değişikliği, kuraklık gibi yavaş gelişen doğal afetlerin süreç içinde daha önceden hiç yaşanmamış sonuçlar doğurabileceği, • Afetlerde yangınların çıkabileceği, sanayi ve enerji tesislerinde yangın, patlama, kimyasal sızma, akaryakıt veya petrol sızıntısı ve gaz kaçakları gibi ikincil afetlerin meydana gelebileceği, aynı anda birden fazla afetle mücadele edilmesi gerekebileceği, • Zarar gören binaların çok olabileceği, açıkta kalan ailelerin barınma problemlerinin artabileceği, • Afet bölgesi ve dışında ulaşım talebinin artabileceği, • Ulaşım yollarında ve tesislerinde hasarlar meydana gelebileceği, ulaşımın bir süre aksayabileceği veya durabileceği, • Barajların, santrallerin, akaryakıt depo ve tesisleri ile diğer önemli bina ve tesislerin hasar görebileceği veya tamamen yıkılabileceği, bu hasarlardan kaynaklanan can, mal ve kayıpların olabileceği, • İletişim ve haberleşme sistemlerinin kesintiye uğrayabileceği, • Elektrik, doğalgaz, içme suyu, arıtma ve kanalizasyon tesislerinin ağır hasar görebileceği ve çalışamaz hale gelebileceği, bu durumun susuzluğa ve salgın hastalıklara yol açabileceği, ısınma, aydınlatma ve enerji sorunlarının ortaya çıkabileceği, • Afetin, gece veya sabaha karşı meydana gelebileceği, mesai saatleri içerisinde veya tatil günlerinde, kış veya yaz şartlarından birisinde olabileceği, • Hasarın büyük olabileceği, enkaz altında insanların kalabileceği, • Kuvvetli artçı veya başka depremler sonucunda binaların hasar düzeyinin artabileceği hatta yıkılabileceği, • Gıda, ilaç, ısınma, barınma vb. temel ihtiyaçlarda sıkıntılar meydana gelebileceği, • Hükümet binası, sağlık ve eğitim tesisleri gibi kritik tesislerin hasara uğrayabileceği, • Görevli personel ve ailelerinin de afetten etkilenebileceği, • Afet bölgesinde görevlendirilen ekiplerin de barınma, ısınma, yiyecek ve içecek ihtiyaçlarının olabileceği, • Yiyecek, içecek, giyecek, barınma ve benzeri acil yardım ihtiyaçlarının belirlenmesinde ve temininde acil yardım süresinin 15 günden daha fazla olabileceği, • Kış ve yaz şartlarının genel hayatı etkileyecek derecede olumsuz geçebileceği, yaz aylarında gerçekleşen bir afetin etkilerinin kış aylarında da devam edebileceği, • Afetin ve varsa ikincil afetlerin etki alanının birden fazla ili kapsayacak büyüklükte olabileceği, bu nedenle destek illerin de yardımına ihtiyaç duyulabileceği, • Olay bölgesinde incinebilir gruplar ve yabancı uyruklu kişilerin olabileceği, • Kontrolsüz nüfus hareketlerinin olabileceği, • Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nükleer-KBRN tehdit ve tehlikelerinin olabileceği, • Karantina önlemlerinin gerekebileceği, • Tahliye ve yerleştirme gerekebileceği, • Kültürel ve tarihi mirasın etkilenebileceği, • Komşu ülkelerde yaşanabilecek afetlerin ülkemizi de etkileyebileceği, • Yaşanan afetler sonrası ekonomik krizlerin tetiklenebileceği, Bu sayılan varsayımlar geneldir. Bölgenin tehlikesi, riski, zarar görebilirliği dikkate alınarak oluşabilecek veya oluşma olasılığı olan her afet için bilimsel kriterlere uygun bir şekilde hazırlanacak olan afet senaryolarının bu varsayımları da göz önüne alarak yapılmasında çok büyük yarar vardır. Planlarında senaryolardan elde edilen sonuçlar doğrultusunda yapılması gerekir.

Tatbikatlar için hazırlanan senaryolar aşağıdaki başlıkları içerir. • Amaç ve Kapsam • Hedefler • Olay türü seçimi (Tehlike analizi yapılarak belirlenmeli) • Olay türüne ve çalışma yapılacak alanın büyüklüğüne/ölçeğine göre gerekli olabilecek verilerin elde edilmesi • Senaryo parametrelerinin belirlenmesi (olası tehlikeler ve bunların olası büyüklükleri. Örneğin depremin büyüklüğü, derinliği, oluş yeri ve zamanı) • Ana ve ayrıntılı olayların yazılması (Senaryoda “Ana Olaylar” ve bunlarla ilgili “Detaylandırılmış Olaylar” geçmişteki benzer olaylardan da yararlanarak ve onlara benzeştirilerek kurgulanır.) • Farklı olası olayların enjekte edilmesi (yangın çıkması, patlama olması gibi) • Olası müdahalelerin listelenmesi • Önemli olaylar için görevlilerin belirlenmesi • Mesajların hazırlanması

6331 sayılı “İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu” kapsamında çıkarılmış olan “İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik” gereğince her yıl belirlenen acil durumlar için acil durum tatbikatı” yapılmalıdır. Bu tatbikat yapılmadan önce tatbikat öncesi, anı ve sonrasının tatbikat senaryosu ile detaylı bir şekilde planlanması ve kurgulanması gerekir. Tatbikat senaryosu hazırlanırken de ilk olarak tehlike analizi ile belirlenmiş olan “olası tehlikeler” den hangisi için senaryo hazırlanacağına karar verilir.

iki yılda bir tekli yıllarda “Ulusal Afet Tatbikatı” yapılmalıdır.

Senaryo için gerekli olabilecek bilgilerin/verilerin bir sistematik içinde toplanmasında oldukça yarar vardır. Bunların özellikle Coğrafi Bilgi Sistemi kullanılarak hazırlanması çalışmanın daha sonraki aşamalarında büyük kolaylık sağlar. Coğrafi Bilgi Sistemleri hem mekânsal (konumsal) hem de mekânsal olmayan verilerin ve bilgilerin toplanmasına, saklanmasına, analiz edilmesine ve kullanıcıya sunulmasını sağlarlar. Bu özelliği ile yani coğrafi nesneleri sadece koordinat değerleri ile değil, aynı zamanda öznitelik bilgileri ile de tanımlamaya olanak sağlaması ve çok farklı sorgulama ve analiz yapılmasına imkân sağlaması nedeniyle acil durum ve afet senaryoları çalışmalarında sıklıkla kullanılırlar. Senaryo çalışmaları konumsal veriye oldukça fazla ihtiyaç duymaktadır. Aslında afet senaryoları çalışma kapsamı içindeki bütün varlıklara ait veri ve bilginin toplanması, tehlike analizinin yapılması, hasar görebilirliklerin belirlenmesi, risk analizi ve sentezi gibi aşamaları içeren bir süreçtir. Bu süreç topografik harita, jeolojik harita, yol haritası, bina dağılım haritası, önemli tesislerin yerlerini gösterir harita, fay haritaları veya daha önce afete uğramış bölgeleri gösterir harita, afet tehlike ve risk haritaları gibi bir çok konumsal veriyi ve bu konumsal verilere ait öz nitelik bilgilerini tek bir veri çatısı altında toplamayı ve analizini kapsar. Böylesine yoğun konumsal ve konumsal olmayan verileri kullanarak yapılması gereken afet senaryosu çalışmaları Coğrafi Bilgi Sistemi ile daha hızlı, ekonomik ve doğru olarak yapılabilmektedir. Ayrıca çok farklı olasılıkları sayısız kez deneme ve sonuçlarını kısa bir zaman içinde görme olanağını da sunmaktadır. Örneğin bir afet anında gerçek afet türü ve büyüklük bilgisini kullanarak anında afete maruz kalabilecek bölgelerin tahmini, ölü ve yaralı sayısı tahmini, yıkılacak veya hasara uğrayabilecek konut sayısı tahmini, ulaşıma kapanabilecek yolların tahmin edilmesi, çadır kentler için en uygun yerlerin seçimi, arama-kurtarma ekiplerinin en uygun şekilde organizasyonu gibi bir çok çalışma Coğrafi Bilgi Sistemi ile çok kısa bir zaman içinde yapılabilmektedir.

Doğal Duruma İlişkin verilerde kendi içinde aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır. 1. Topoğrafya (Eğim Haritası, Yükseklik Haritası) 2. Jeolojik Veriler (Sondaj, Zemin Verileri, Jeofizik Veriler) 3. Jeoteknik Veriler 4. Deprem Verileri 5. Risk Değerlendirmesi İçin Deprem Hasar Verileri 

Sosyal Duruma İlişkin verilerde kendi içinde aşağıdaki gibi sınıflandırmıştır. 1. Nüfus 2. Bina Verileri 3. Yol Verileri 4. Köprüler 5. Altyapı Verileri (Doğalgaz, Şehirsuyu ve Kanalizasyon, Elektrik, Haberleşme) 6. Şehirlerdeki Başlıca Tesislere Ait Veriler (Eğitim Tesisleri, Tıbbi Tesisler (HastanePoliklinik), İtfaiye Tesisleri, Emniyet Tesisleri, Resmi Tesisler 7. Yanıcı-Parlayıcı Madde Tesisleri