AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ

İnkar

Afetin hemen sonrasında ya da sonraki dönemlerde gerçekleşen değişimler,
dönüşümler afet yönetiminin “tepki” ve “iyileşme” aşamalarını oluşturmaktadır. Afetin sosyal değişimi ve dönüşümü gerçekleştirme gücü de bu evrelerde karşımıza çıkmaktadır. Tepki evresi, afetin hemen sonrasındaki arama kurtarma faaliyetlerini, biyolojik ve psikolojik sağlık hizmetlerini, barınma ve güvenlik hizmetlerini kapsamaktadır. İyileşme aşaması ise, afet öncesi koşullara ulaşmak amacı ile yapılan müdahaleleri içermektedir.

Afet sonrası koşullara geri dönmek için yapılması gereken iyileştirme faaliyetlerini etkileyen üç tür faktör; eylem, kapasite ve konteks/bağlamdır.

Konteks/bağlam: Afetin gerçekleştiği andaki sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel konteks/ bağlam yani ortam da, değişmenin yön ve hızına etkide bulunabilir. Afet, afet öncesi koşulların –özellikle olumsuz koşulların daha da güçlenmesine olanak sağlayabilmektedir. Bu durumda, afet öncesi koşulların ortadan kaldırılmasına yönelik yeni bir toplum düzeninin yaratılması, toplumun genelinin iyiliği için tercih edilebilmektedir.

Afet aracılığı ile statükonun, toplumun dengesinin yani normal işleyişinin bozulması [V2] sorunu, toplum içinde yeni ihtiyaçların oluşmasına ya da var olan ihtiyaçların daha da artmasına sebep olmaktadır. Bu gereksinimler ise, mikro seviyedeki yenilikler ve uzmanlıklar ile karşılanmaktadır [M3]. Bu yenilikler, toplumun geneli için “fırsatlar penceresi” yaratma potansiyelini içermektedir. Söz gelimi, afet sonrası tepki ve iyileşme süreçlerinde, afet topluluğunun deneyimlerinin afet yöneticileri ve yerel politikacılar tarafından dikkate alınması bir yenilik, bir icat olarak kabul edilebilir.

Mikro seviyedeki yenilik ve uzmanlıkların bu gereksinimleri karşılaması [M3]:

Sıradan insanların, sivil toplum kuruluşlarının (STK’lerin) afetzedelerin ihtiyaçlarını karşılama girişimleri (Marmara Depremi sonrası AFAD ve mahalle gönüllülerinin girişimleri örnek olarak verilebilir).

Afetlerin en temel özellikleri arasında yer alan statükoyu, yani sosyal yaşamın olağan, normal işleyişini sekteye uğratması, onu deneyimleyen kişilerde farklı tepkilerin oluşmasına neden olmaktadır.

Afet ve afet riski yönetimi, afetlerin yıkıcı etkilerini minimum seviyeye indirme amacını taşımaktadır. Bu hedefe ulaşmak için ise afet farkındalığının ve kültürünün bireysel ve toplumsal düzeyde oluşmasına ve sürekli canlı tutulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu değişim kültürel ve siyasal alandadır.

Kurtulma olasılığının varlığına inanma ve bu olasılığın gerçekleşmesi için kişi ya da grupların ne yapacaklarını tam olarak bilememesi, panik ortamının oluşumuna katkıda bulunmaktadır. Kişi ya da grupların kriz ortamından uzaklaşacaklarına dair bir beklentisinin olmaması, kurtulma yönünde bir girişimin gerçekleşmemesine neden olmaktadır.

Afet sonrasında intihar eğilimlerinin azaldığına yönelik tartışmalar da afet çalışmalarında karşımıza çıkmaktadır. Bu eğilimin arkasında, özellikle “kaderci” anlayış ve pratiğin önemli bir etkisi bulunmaktadır. Afetlerin dinsel nedenler ile ilişkilendirilmesi, kişileri daha güçlü kılmakta ve bu durum intihar eğiliminin oluşmasına engel olmaktadır.

Afet nedeni ile ekonomik kaynakların yok olması, özellikle hane reisi olarak kabul edilen geleneksel aile yapısı içindeki erkeklerin işsiz kalmaları, göç olgusunu tetikleyen bir diğer unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleneksel toplumlarda görülen kırdan kente yönelik göç hareketinde olduğu gibi, afet sonrasında erkekler iş bulma ve geleneksel rollerini yerine getirme amacı ile göç etmektedirler. Cevap B seçeneğidir.

Kültürel normların afet sonrasında değiştirilmesi/yozlaştırılması; savaş, terör gibi afetlerde düşman olarak kabul edilen toplumun değerlerinin küçümsenmesi hatta aşağılanarak değersizleştirilmesine örnektir. Özellikle namus ve kadın üzerinden gerçekleştirilen aşağılama girişimleri bu durumlara örnek olarak verilebilir.

Değişim dönüşüm sonrası kırılganlıklar [Y]: Afet öncesi koşullarda bilinmeyen yeni kırılganlık alanlarının, yeni rejim aracılığı ile farkedilmesi

Mochizuki ve Chang (2017)'e göre afet sonrası iyileşme faaliyetlerini etkileyen üç tür faktör söz konusudur. Bunlar: Eylem, Kapasite, Konteks/bağlamdır.

Genel olarak hemen hemen afetlerin hepsinde bazı ortak noktalar bulunmaktadır:
• Afetler, meydana geldikleri toplum ya da onun alt kesimlerinde geçici olarak-kısa ya da uzun süreli olabilir- normal işleyişi (statükoyu) bozmaktadırlar.
• Afetler, meydana geldikleri toplum ya da onun alt kesimlerinde fiziksel ve ekonomik alanlarda ve toplum üyelerinin yaşam durumlarında önemli sorunlara (ölüm, yaralanma gibi) yol açmaktadırlar.
• Afetler, afet öncesinde kendi kendine yetebilme kapasitesine sahip olan toplumun ya da onun alt kesimlerinin belirli bir süre dışarıya bağımlı hale gelmesine neden olmaktadır.
• Afetler, afet öncesi ile kıyaslandığında toplumun farklı kesimleri için yeni fırsatlar, daha iyi koşulları beraberinde getirebilmektedir.

Politik anlamda alınan önlemler toplumların afetlere karşı daha hazırlıklı ve dayanaklı olmasını beraberinde getirebilmekte ve böylece afet öncesinde afete karşı daha kırılgan durumda olan toplumların güçlenmesi gerçekleştirilmiş olabilmektedir. Bu olasılık 2015 yılında yayınlanan Sendai Afet Riski Azaltma Çerçevesi’nin gündemini oluşturmuş ve özellikle bu söylem “geçmişi daha iyi inşa etmek” ifadesi ile sloganlaşmıştır. Bu çerçeveye göre afetlerin statükoyu bozma özelliği, normal hayatın önceki koşullardan daha iyi koşullarda yeniden yaratılmasına olanak sağlamaktadır. Diğer bir deyişle afetler, etkilenen topluma “fırsatlar penceresi ” sağlama potansiyeline sahiptirler. Bahsi geçen “fırsatlar penceresi” çoğunlukla, afet sonrasındaki süreçleri kapsamaktadır.

Gruplarda hakim olan biz duygusunun, ani ve beklenmedik olaylar karşısında ortadan kalkması panik olarak isimlendirilmektedir.

Afetlerin en temel özellikleri arasında yer alan statükoyu, yani sosyal yaşamın olağan, normal işleyişini sekteye uğratması, onu deneyimleyen kişilerde farklı tepkilerin oluşmasına neden olmaktadır. Bununla birlikte afetlerin bir diğer niteliği olan, dış unsurlara kısa ya da uzun süreli bağımlı olma durumu da insanların tutum ve davranışlarının farklılaşmasını beraberinde getirmektedir. Bunlar; panik, şiddet, suç, intihar ve göç olarak sıralanabilir.

Afet, meydana geldiği toplumlarda toplumun nerdeyse tümünü kapsayan bir travmaya neden olmaktadır. Bu travma ile mücadele etmek için toplumların geliştirdiği kültürel kökenli yanıtları Volkan (2005) şu şekilde özetlemektedir:
• Tüm toplum tarafından paylaşılan yeni uğraşların/ yeni sembollerin geliştirilmesi: Kültürel anlamda ortak sembollerin üretilmesi toplumların bir arada var olmasını kolaylaştırmaktadır. Anıtlar, sanat eserleri bu başlık altında değerlendirilebilir.
• Kültürel normların afet sonrasında değiştirilmesi/yozlaştırılması: Savaş, terör gibi afetlerde düşman olarak kabul edilen toplumun değerlerinin küçümsenmesi hatta aşağılanarak değersizleştirilmesi. Özellikle namus ve kadın üzerinden gerçekleştirilen aşağılama girişimleri bu durumlara örnek olarak verilebilir.
• Nesilden nesile aktarma: Toplumlar travmaya karşı tüm üyeleri bir arada tutacak yeni bir değer oluşturamadığı takdirde bu görev, gelecek kuşaklara devredilir. Yahudi soykırımı ile ilgili olarak günümüzde de devam eden girişimler-belgeseller, filmler gibi- bu başlık altında değerlendirilebilir.

Oluşum süreleri ister kısa ister uzun olsun, afeti deneyimleyen insan birlikteliklerinde ortaya çıkan ilk tepki panik olmaktadır. Söz konusu kavramı afet sosyolojisi içinde ilk kullananlar arasında  Quarantelli (2001) yer almaktadır.

Afet ve sosyal değişme ilişkisi bağlamında afet ile ilişkili yenilikler şu şekildedir: Yeni sivil oluşumların ortaya çıkması, afet ile başa çıkma konusunda farklı bileşenler arasında yeni işbirliklerin oluşması (afet öncesinde birbirleri ile iletişimi olmayan yerel yönetim ve STK’lerin birlikte çalışması gibi), afet yönetimi ile ilgili eğitim ve sertifika programlarının oluşması.

Afet ve sosyal değişme ilişkisi bağlamında, afet öncesi kırılganlığı arttıran unsurlar; yoksulluk, sağlıksız yaşam, çalışma koşulları, sağlık hizmetlerinden yeteri kadar yararlanamama, eğitim ve siyasal haklardan mahrum olma olarak sıralanabilir.