AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ

Kültürel olarak kadının ve erkeğin biyolojik özelliklerine dayanarak oluşturulan kadınlık ve erkeklik toplumsal cinsiyet olarak ifade edilebilir.

Çocukları büyütme ve yemek pişirme kadınların toplumsal cinsiyet rollerinden olduğu için doğru cevap C'dir.

Siyasi olma ve Prestij ve güç sağlayan rolller erkeklerin toplumsal cinsiyet rollerindendir.

Işık ve arkadaşları (2015: 5761-64), bu sorunu çözme konusunda
uluslararası alandaki ilk adımın 1995 yılındaki Pekin Deklarasyonu ve
Eylem Platformu olduğunu ifade etmektedirler. Bu deklarasyona göre,
doğal afetlerin kadınlar üzerindeki etkilerinin varlığı kabul edilmiş ve bu etkilere yönelik olarak ulusal ve uluslararası girişimlerin önemine dikkat çekilmiştir. Afet, kadını ve erkeği farklı yönlerden etkilemekte- dir.

Afet sonrasında kadın ve kızların sıklıkla kar- şılaştıkları olumsuz durumlara insan kaçakçılığı, şiddet, tecavüz, ensest ve bunun neticesindeki istenilmeyen hamilelik, cinsel hastalıklar, psikolojik travmalar örnek olarak verilebilir.

Afetin yarattığı kaos ortamında kadın ve kızların, erkeklere nazaran daha kırılgan olmasının arkasında yatan nedenleri Ariyabandu and Wickramasinghe (2004) şu şekilde sıralamaktadır:

Sosyal hareketlilik açısından sınırlılıklar,bunun yanı sıra sosyal ve kültürel olarak ka- dınların erkeklere bağımlı olması durumu,

Uyarı bilgilerine ulaşmada ve bu uyarılaratepki verme (afet anında yapılması gereken davranışlar) konusunda sınırlılıklarının ve zayıflıklarının olması durumu,

Cinsel istismara, hane içi ve dışı şiddeteyüksek oranda maruz kalma riski,

Çocuk doğurma ve büyütme ile ilgili faktörler,

Okuma yazma ve okullaşma seviyesininoranının düşük olması ve

Aile içindeki tüm kesimlerin (çocuk, yaşlı,hasta, engelli, genç gibi) bakımından so- rumlu olması.

Uyku ve yeme bozuklukları afetin kadınlar üzerinde fiziksel etkilerindendir.

Geleneksel cinsiyet rollerinden biri olan annelik rolünü içselleştirmiş olmak, diğer bir deyişle anneliğin gereklerini yerine getirmeye çalışmak ya da yerine getirememek kadının psikolojik sağlığına olumsuz yansımaktadır. Bu durumu Bourdieu (1980)un sembolik şiddet kavramı ile açıklamak mümkün olabilmektedir. Geleneksel cinsiyet rolle- rinin ataerkil düşünce yapısı ve pratiğinin somut unsurlarından biri olması olarak ifade edilen bu durum, kadının kendisini zor koşullarda bile ön- celikli olarak yapması gereken işin annelik statü- sünün gereğini rollerini yerine getirme konusunda zorunlu hissetmesine neden olabilmektedir.

Afet sonrasında geleneksel rollerini yerine getiremeyen erkeklerin, psikolojik olarak kendilerini yetersiz hissettikleri ve bu yetersizlik hissi ile başa çıkmak amacı ile farklı teknikler uyguladıkları literatürde karşımıza çıkmaktadır (Houghton, 2009): içe kapanma, şiddet eğiliminde bulunma (özellikle yakın çevresindekilere yönelik), sigara ve alkol tüketiminin artması, intihar girişiminde bulun- ma ve sıklıkla intihar etme bu tepkilere ve afet ile başa çıkma mekanizmalarına örnek olarak verilmektedir.

Connell (2000) tarafından “hegemonik erkeklik” olarak ifade edilen kavram, toplumda baskın olan, kabul gören erkeklik anlayış ve pratiklerini kapsamaktadır. Bu anlayış ve pratikler sabit bir kimlik değildir, zamana ve koşullara göre değişiklik göstermektedir. Bununla birlikte bugün dünyanın pek çok yerinde kabul gören hegemonik erkeklik heteroseksüel, sinirli, otoriter ve cesur olma özelliklerini taşımaktadır.

Bir toplumun, topluluğun ya da grubun varlığını sağlayan siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel unsurlar, toplumsal cinsiyetin içeriğini oluşturmada ve varlığını devam etmesini saplamada oldukça etkilidir. Aile, akran ve okulun genel başlıkları olan formel ve formel olmayan eğitim, sosyalleşme özellikle söz konusu rollerin devam ettirme konusunda oldukça işlevseldir. Bu roller ise beraberinde taraflar arasında güç ilişkilerinin ortaya çıkmasına yol açmaktadır ve bu güç ilişkisi de taraflar arasında eşitsizliğin, güç dengesizliğinin oluşmasını beraberinde getirmektedir.

Bu eşitsizliğin normal olarak kabul edilmesini sağlamada ise biraz önce ifade edildiği gibi siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel faktörler önemli rol oynamaktadırlar

Kadınların Stratejik Toplumsal Cinsiyet Gereksinimleri (STCG) onların toplum içinde erkeklere göre ikincil/aşağı pozisyonlarından kaynaklanır.

Afetlerin, tehlikelerin bir anlamda afet risklerinin olumsuz etkilerini minimum düzeye düşürmek ve olumlu etkilerini (fırsatlar penceresinde olduğu gibi) mümkün olan üst seviyelere taşımak amacını taşıyan afet yönetimi, afet ve toplumsal cinsiyet tartışmalarında önemli bir yere sahiptir.

Özellikle kadının kamusal alanda görünürlüğünün az olması yani stratejik ihtiyaçlarının yeteri kadar sağlanamaması gerçeği afet yönetimi ile ilgili farklı inisiyatifler tarafından uzun bir süre fark edilmemiş ve bu nedenle sorunun çözümü için gerekli adımların atılmasında oldukça geç kalınmıştır.

Afet, kadın ve kızlar için bir fırsat kapısını da oluşturmaktadır. Afet nedeni ile evlerin yıkılması, bir yönü ile kamusal alan ile özel alan arasındaki ayrımı ortadan kaldırabilmektedir. Bu olasılık ise, özel alan içinde olması geleneksel cinsiyet rolleri çerçevesince uygun görülen kadınların kamusal alana çıkmasına olanak sağlamaktadır. Özellikle afet yönetimi sürecinde kadınların da karar verme mekanizmalarına dahil olması ya da dahil olma fırsatına sahip olması, çoğunlukla kamusal alana çıkma ile birlikte gerçekleşmektedir.

Kadınların sosyal ilişkilerdeki anahtar konumu, yani “sosyal sermayalerinin” güçlü olması, afet yönetiminin sürdürülebilirliğine katkıda bulunacaktır. Sosyal sermaye, diğerleri ile ilişki kurabilme, kişileri örgütleyebilme yeteneğini kapsayan bir kavramdır ve bu yetenek, kadının toplumsal cinsiyet rolleri ile organik ilişki içinde bulunmaktadır.

Kadın ve kızları dışlayan onları erkekler ile karşılaştırıldığında ötekileştiren, ikincil konuma atan sosyal koşullar bu sosyal grubun afet ile karşılaşmasında etkisini daha da arttırmaktadır.

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu durum oldukça belirgindir. Bu ülkelerde meydana gelen afetlerde hayatını kaybeden nüfus içinde kadın ve kızların oranının fazlalığı bu durumun bir kanıtı olarak kabul edilebilir. Sosyalizasyon süreci içinde kız ve erkek çocuklarına uygun görülen davranış biçimleri (kızların koşmasına, ağaçlara tırmanmasına, yüzmesine izin vermeyen kültürler gibi), kadın ve kızların bu becerilerden yoksun olmasına neden olarak, sel, deprem gibi doğal afetler sırasında hayatta kalma şanslarını düşürmektedir.

Afetin yarattığı kaos ortamında kadın ve kızların, erkeklere nazaran daha kırılgan olmasının arkasında yatan nedenleri Ariyabandu and Wickramasinghe (2004) şu şekilde sıralamaktadır:
• Sosyal hareketlilik açısından sınırlılıklar, bunun yanı sıra sosyal ve kültürel olarak kadınların erkeklere bağımlı olması durumu,
• Uyarı bilgilerine ulaşmada ve bu uyarılara tepki verme (afet anında yapılması gereken davranışlar) konusunda sınırlılıklarının ve zayıflıklarının olması durumu,
• Cinsel istismara, hane içi ve dışı şiddete yüksek oranda maruz kalma riski,
• Çocuk doğurma ve büyütme ile ilgili faktörler,
• Okuma yazma ve okullaşma seviyesinin oranının düşük olması ve
• Aile içindeki tüm kesimlerin (çocuk, yaşlı, hasta, engelli, genç gibi) bakımından sorumlu olması.

Geleneksel cinsiyet rollerinden biri olan annelik rolünü içselleştirmiş olmak, diğer bir deyişle anneliğin gereklerini yerine getirmeye çalışmak ya da yerine getirememek kadının psikolojik sağlığına olumsuz yansımaktadır.

Bu durumu Bourdieu (1980)un sembolik şiddet kavramı ile açıklamak
mümkün olabilmektedir. Geleneksel cinsiyet rollerinin ataerkil düşünce yapısı ve pratiğinin somut unsurlarından biri olması olarak ifade edilen bu durum, kadının kendisini zor koşullarda bile öncelikli olarak yapması gereken işin annelik statüsünün gereğini rollerini yerine getirme konusunda zorunlu hissetmesine neden olabilmektedir.

Doğal afetler özelinde farklı toplumlarda gerçekleştirilen araştırmalar, kadınların erkeklere nazaran erken uyarı sistemlerini daha fazla dikkate aldıklarını ifade etmektedirler. Diğer bir deyişle kadınlar sorunlar karşısında çözüm yolları bulma ya da olanları dikkate alma konusunda erkeklere kıyasla daha hassas davranmaktadırlar. Bu durum, geleneksel rolleri çerçevesinde kadınların korumacı yönleri ile açıklanabilir. Böylesine bir özellik kadınlar için bir yandan olumlu bir durumu yaratırken, diğer taraftan büyük bir yük oluşturmaktadır. Aynı argüman erkekler için de geçerlidir. Erkeklerin uyarı sistemlerini dikkate almama eğilimleri, hayatlarını riske sokmalarını beraberinde getirebilmektedir.

Afet çalışmaları, erkeklerin sosyal olarak kırılgan, güçsüz oldukları alanları (eşitsizliğe maruz kaldıkları alanları), afete verdikleri tepkileri ve afet sonrasındaki iyileşme süreçlerini daha ayrıntılı olarak anlama şansını elde etmektedirler. Bu analizler sonucunda erkeklerin afet nedeni ile ölüm oranlarının kadınlara nazaran daha yüksek olduğu, erkeklerin göç etme eğilimlerini afet sonrasında arttığı (yeni bir yaşam kurmak, iş bulmak için), afetlere ilk müdahale eden sosyal kesim oldukları için psikososyal yönden etkilendikleri ortaya çıkmıştır.