AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ

Türkiye’de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alınmasının tarihi çokyenidir; bu alanda yapılmış ilk sosyolojik çalışmalar ancak 1990’lı yılların sonlarına uzan-maktadır. 1999 Marmara Depremi afet araştırmalarının içeriği ve yönelimi açısından da bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu deprem bir yandan, afetleri sonuçları toplumsal olan ‘doğal’ bir olgu olarak inceleme eğilimine sahip fen bilimcilerin aksine, afetin kendisine toplumsal bir olgu olarak yaklaşan sosyolojik araştırmaların yükselişine neden olmuştur. Doğru cevap C'dir

Afet çalışmalarının tarihçesi açısından, tipik olarak, sosyologlar “afet terimi” ile “tehlikeleri” birbirinden ayırt etme eğilimindedirler. Örneğin Drabek (2004), bu terimleri aşağıdaki biçimde tanımlamıştır. Drabek (2004:1)e göre afet; “bir topluluğun önemli ölçüde vergilendirilmeye uygun kaynakları olarak kişilerin ve/veya mülklerin ciddi bir biçimde zarar gördüğü bir olay” anlamına gelmektedir. Bunun aksine bir tehlike; “toplum veya çevreye zararı olma riski olan -olgusal- bir durumdur”. Afetin bu şekilde kavramsallaştırılması, alana ilişkin olarak gerçekleştirilen erken dönem çalışmalar tarafından önerilen ya da ima edilen kavramsallaştırma biçimleri ile tutarlılık taşımaktadır. Doğru cevap E'dir.

Afet ve tehlike tanımları arasındaki bu söz konusu ayrımdan hareketle, birçok sosyoloğun acil durum yönetimini; “potansiyel tehlikeli durumlarda var olan belirsizliklerin en aza indirgenmesi ve kamu güvenliğinin en üst düzeye çıkartılması süreci” olarak nitelendirdiği görülmektedir. Acil durum yönetimi kavramsallaştırmasının bu noktada yöneldiği temel amaç, bir felakete ilişkin olarak; “bir felaketin yaşam döngüsünü”, afet öncesi, afet anı ve sonrasını; ona hazırlıklı olmak, yanıt vermek, iyileştirme ve etkilerini en aza indirgeme gibi birtakım strateji ve taktiklerin uygulanması yoluyla acil durumların veya felaketlerin maliyetlerinin sınırlandırılması oluşturmaktadır. Doğru cevap B'dir.

Afet sosyologlarının afet çalışmaları alanındaki bir diğer önemli katkısı acil durum yönetiminden sorumlu birimlere yönelik öneriler geliştirmiş olmalarıdır. Özellikle Drabek ve Hoetmer (1991) tarafından hazırlanan metin bu konuda önemli bir belge niteliğindedir. Söz konusu öneriler arasında şunlar bulunmaktadır: • Tüm tehlikeler yaklaşımı (all-hazards approach) esastır (Drabek ve Hoetmer, 1991). • Planlama ve hazırlık faaliyetleri, gerçekleştirilmesi gereken ve alınacak hedefler değil, sürekli süreçlerdir (Dynes ve diğerleri, 1972). • Mitlere değil sosyal bilim alanının araştırma bilgisine dayalı olarak, program etkinliklerine, önceliklerine ve uygulama stratejilerine rehberlik edilmelidir (Quarantelli ve Dynes, 1972). • Afet planları davranışsal tepki için kılavuzlar olacaksa, bunları uygulayanlar tarafından geliştirilmelidirler (Dynes ve Drabek, 1994). • Acil müdahaleleri yönetmek, otoriteye dayalı olmaktan ziyade kaynak temelli teorik modellerin uygulanmasını gerektirir (Dynes, 1994; Neal ve Phillips, 1995; Drabek, 2003).Doğru cevap D'dir.

Afet çalışmalarının tarihçesi açısından “afet terimi” ile “tehlikeleri” birbirinden ayırt edilme eğilimindedir. Drabek (2004:1)e göre afet; “bir topluluğun önemli ölçüde vergilendirilmeye uygun kaynakları olarak kişilerin ve/veya mülklerin ciddi bir biçimde zarar gördüğü bir olay” anlamına gelmektedir. Bunun aksine tehlike; “toplum veya çevreye zararı olma riski olan -olgusal- bir durumdur” olarak tanımlanmaktadır.

Rutin bir doğal sürecin afet olarak nitelendirilmesi için, sosyal bir sonuç doğurması; insanlara, sosyal sistemlere ve binalara yaygın bir hasar vermesi; bireysel, sosyal ve fiziksel tahribata yol açması; genel sosyal, ekonomik ve politik aktiviteyi sekteye uğratması gereklidir. Kısacası, doğal riskler, bireylere, binalara, sosyal, ekonomik ve politik yaşama zarar verdiğinde bir doğal afetle karşı karşıya kalınmaktadır.

Drabek (2005)e göre afet sosyolojisi alanındaki konuların derinliği ve çeşitliliği dikkate alınarak söz konusu çalışmaların literatüre katkıları göz önünde bulundurulduğunda dört önemli boyut ön plana çıkmaktadır. Bunlar:

Dynes’in (2002, 2003) sosyal sermaye teorisi, afet sosyolojisi alanındaki önemli bir diğer katkıdır. Dynes’in bu analizi, Nakagawa ve Shaw’ın (2004), 1995 yılında Japonya’nın Kobe kentindeki yıkıcı deprem sonrasındaki yeniden yapılanma süreci içinde gerçekleştirilen vaka çalışmaları çerçevesinde genişletilmiştir. Onların çalışmaları açık bir şekilde, topluluk tarafından yerel liderlere gösterilen yüksek güven derecesinin, afete müdahale etme ve toparlanma süreci boyunca alınacak ortak kararların kabul edilmesini kolaylaştıran en önemli faktör olduğunu göstermiştir.

Afet sosyologlarının afet çalışmaları alanındaki bir diğer önemli katkısı acil durum yönetiminden sorumlu birimlere yönelik öneriler geliştirmiş olmalarıdır. Buna göre, Quarantelli ve Dynes (1972), mitlere değil sosyal bilim alanının araştırma bilgisine dayalı olarak, program etkinliklerine, önceliklerine ve uygulama stratejilerine rehberlik edilmesi önerisinde bulunmuşlardır.

Acil durum yöneticileri için getirilen önerilerde, Dynes (1994), Neal ve Phillips (1995) ve Drabek (2003) gibi araştırmacılar, acil müdahaleleri yönetmenin, otoriteye dayalı olmaktan ziyade kaynak temelli teorik modellerin uygulanmasını gerektirdiğini vurgulamaktadırlar.

Acil durum yöneticileri için getirilen öneriler şu şekildedir:

Tüm tehlikeler yaklaşımı doğal afetlerin, insan eliyle ortaya çıkmış biyolojik ya da
teknolojik tehditlerin, bizi, ailemizi, evimizi, işimizi ve içinde yaşadığımız topluluk ve toplumu etkileyebilmesi anlamında kullanılan bir terimdir.

Acil müdahale yönetimi ile ilgili ilk önemli ders kitabı, Drabek ve Hoetmer (1991) tarafından yazılmıştır.

Kreps ve ekip arkadaşları, kasırga, fırtına ve benzeri felaketler sırasında verilen tepkilerin, toplumsal yapı örüntüleri olarak sergiledikleri modelleri belgelemek amacıyla yüzlerce DRC mülakatını kodlamışlardır. Onların yapısal örüntü kodları dört temel anahtar analitik niteliği yansıtmaktadır. Bunlar; alanlar, görevler, aktiviteler, insani ve materyal kaynaklardır.

Windelband’ın bilimler sınıflamasına göre idiografik bilimler, tekil bir defalık olanı anlamaya yönelik olan bilimler olarak sınıflandırılmış ve sosyal bilimsel anlamda tarihsel tekil “olan” üzerinde yoğunlaşan bilimsel eğilim olarak dikkat çekerken, nomotetik eğilim, nomos, kural, yasa arayıcı eğilim olarak dikkat çekmektedir. Zaman-mekân koordinatları içindeki bir sosyal bilimsel anlamdaki bir “olay” ile “olayların örüntü kalıbı” olarak “olgu” arasındaki ilişkiselliğin kurulması açısından bu ayrım önem taşımaktadır.

Afet sosyolojisi alanındaki söz konusu çalışmaların bu anlamda, bireylerden başlayarak, en mikro sosyal etkileşim ve bu etkileşimlere yüklenen anlamlar düzeyinden başlayarak, mezo (orta) ve makro seviyelere kadar ilerleyen bir ilişkisel bütünlük içinde ele alınması gerekliliği yolundaki bir eğilime işaret ediyor oldukları söylenebilir.

Drabek (2005)in literatür araştırmalarına dayanarak yaptığı değerlendirmeye göre, afetlerin “temel nedenleri” üzerine yapılan, afetlerin öncesindeki hazırlık ve afetlerin yaratacağı tahribatı azaltmaya yönelik çalışmaların sayısı, afet sonrası yapılan çalışmaların sayısı ile karşılaştırıldığında oldukça yetersiz kalmaktadır.

Drabek (2005)e göre, afet öncesi hazırlıklara yönelik olarak Quarantelli (1984), afetlerin yaratabileceği tahribatları azaltmaya yönelik olarak Drabek ve diğerleri (1983) ve afetlerin “temel nedenleri” üzerine değerlendirmeler için Enarson ve diğerleri (2003)nin çalışmaları önem taşımaktadır.

Türkiye’de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alınmasının tarihi çok yenidir; bu alanda yapılmış ilk sosyolojik çalışmalar ancak 1990’lı yılların sonlarına uzan-maktadır. 1999 Marmara Depremi afet araştırmalarının içeriği ve yönelimi açısından da bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu deprem bir yandan,
afetleri sonuçları toplumsal olan ‘doğal’ bir olgu olarak inceleme eğilimine sahip fen bilimcilerin aksine, afetin kendisine toplumsal bir olgu olarak yaklaşan sosyolojik araştırmaların yükselişine neden olmuştur. Bir yandan da afetleri devlet- sivil toplum ilişkisinin ve demokrasi sorununun bir konusu hâline getirerek yeni tartışma alanları yaratmıştır.

Afet Literatüründe Afet-Tehlike Ayrımı Açısından “Acil Durum Yönetimi”:
Afet ve tehlike tanımları arasındaki bu söz konusu ayrımdan hareketle, birçok sosyoloğun acil durum yönetimini; “potansiyel tehlikeli durumlarda var olan belirsizliklerin en aza indirgenmesi ve kamu güvenliğinin en üst düzeye çıkartılması süreci” olarak nitelendirdiği görülmektedir. Acil durum yönetimi
kavramsallaştırmasının bu noktada yöneldiği temel amaç, bir felakete ilişkin olarak; “bir felaketin yaşam döngüsünü”, afet öncesi, afet anı ve sonrasını; ona hazırlıklı olmak, yanıt vermek, iyileştirme ve etkilerini en aza indirgeme gibi birtakım strateji ve taktiklerin uygulanması yoluyla acil durumların veya felaketlerin maliyetlerinin sınırlandırılması oluşturmaktadır. Bu maliyetlerin sıfırlanması söz konusu olamaz.

Rutin bir doğal sürecin afet olarak nitelendirilmesi için, sosyal bir sonuç doğurması; insanlara, sosyal sistemlere ve binalara yaygın bir hasar vermesi; bireysel, sosyal ve fiziksel tahribata yol açması; genel sosyal, ekonomik ve politik aktiviteyi sekteye uğratması gereklidir. Kısacası, doğal riskler, bireylere, binalara, sosyal, ekonomik ve politik yaşama zarar verdiğinde bir doğal afetle karşı karşıya kalınmaktadır.

C seçeneği bu unsurlar arasında yer almaz.