AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ

Afet sonrası psikososyal müdahaleler, afet sonrasında toplumun psikososyal ortamını düzenlemeye odaklanmakta; afetlerden etkilenen toplumların hem bireysel hem de toplumsal düzeyde psikolojik, sosyal ve fiziksel gereksinimlerinin giderilmesine yönelik çalışmaları kapsamakta ve bireylerin, ailelerin ve toplumların psikolojik iyilik hâllerine olabildiğince hızlı ulaşmalarının desteklenmesini amaçlamaktadır. Bu müdahaleler, çocukların psikolojik tepkilerini normalleştirmeyi, travmanın yarattığı kaygıyı hafifletmeyi ve başetme kapasitelerini arttırarak toparlanma sürecini hızlandırmayı hedeflemektedir.

Psikososyal çalışmalar planlanırken, çocukların kendilerini güvende hissetmeleri öncelikli tutulmalıdır. Dolayısıyla, toplum temelinde yapılacak müdahalelerin dayandığı temel ilke, güvenliği sağlamak olmalıdır. (I)

Afetler, beraberlerinde getirdikleri pek çok yıkıcı etki nedeniyle çocukların kendilerini yaşam üzerinde herhangi bir kontrolü olmayan, “edilgen” birer “mağdur” olarak görmelerine yol açmaktadır. Toplum temelli psikososyal müdahalelerin temel amacı çocukları ve gençleri bu “mağdur” kimliğin-den, “ayakta kalan” kimliğine doğru desteklemektir. Bir başka deyişle, edilgen kimlikten sıyrılıp, kendilerini etkin birer birey olarak algılamalarına yardımcı olmaktır. (II)

Toplum temelli psikososyal müdahaleler planlanırken, farklı yaş gruplarının gelişimsel özellikleri ve gereksinimleri dikkate alınarak, buna uygun düzenlemeler yapılmalıdır. Küçük yaştaki çocukların psikososyal gelişimi ve uyumu açısından temel güven duygusu merkezî bir öneme sahiptir. (III)

Çocukların iyilik hâlini belirleyen en önemli etken, anne babalarının psikolojik iyilik hâli olduğundan, çocukları hedefleyen toplumsal müdahalelerin anne babaları ya da tüm aileyi de içermesi gerektiği unutulmamalıdır. (IV)

Alanyazında, TSSB’ye müdahalede etkili olduğu kanıtlanmış birçok psikoterapi yaklaşımı tanımlanmaktadır. Özellikle, bilişsel davranışçı terapi stratejilerini içeren ve çocukların uyuma yönelik düşünce ve davranış örüntüleri geliştirmesine yardımcı olan tedavi yaklaşımlarının (ör. Travma Odaklı Bilişsel Davranışçı Terapi; TF-CBT) en yüksek etkiye sahip olduğu rapor edilmektedir. Bu tedavi yaklaşımlarının, özellikle korkulan durumlara ve afetle ilişkili travmatik anılara maruz bırakmayı içerdiği durumlarda daha da etkili oldukları bulgulanmıştır. Etkililiği kanıtlanmış diğer yaklaşımlar arasında EMDR (Eye Movement De-sensitization and Reprocessing/Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşlemleme) ve grup psikoterapileri yer almaktadır. Ayrıca, anne baba katılımını içeren tedavi yaklaşımlarının da daha olumlu sonuçlarla ilişkili olduğu bulunmuştur.

Psikososyal müdahale yaklaşımları, toplum temelli, okul temelli ve aile temelli müdahaleleri içerir. Klinik müdahale ise, afet sonrasında gelişen psikolojik sorunların psikoterapötik yöntemlerle ele alınmasına dayalıdır. Uygun müdahale yaklaşımının belirlenmesinde değerlendirme önemli bir rol oynamaktadır. Çocuklara yönelik psikososyal değerlendirmelerde gelişimsel-ekolojik model kullanışlı bir çerçeve sunmaktadır.

UNICEF’e göre 2017 yılı, çatışma ve kuşatılmış bölgelerde yaşamak zorunda kalan çocuklar açısından en ağır olumsuz etkilerin yaşandığı yıllardan biri olmuştur. Örneğin, Suriye’deki çatışmalardan yaklaşık 5 milyon çocuk etkilenmiş- tir. Bu çocuklar, evleri, okulları, hastaneler ve oyun alanları gibi güvenli olması gereken yerlerde şiddete maruz kalmaktadırlar. Suriyeli çocukların 2.6 mil- yonu mülteci olarak ya da güvenlik arayışı içinde yaşamını sürdürmeye çalışmaktadır. Ülke genelin- de 1.75 milyon çocuğun okula devam edemediği, yalnızca 2018 yılının ilk iki ayında 1,000 Suriyeli çocuğun şiddet eylemleri sırasında yaralandığı ya da öldürüldüğü rapor edilmiştir.

Çocukların uzun süreli çatışmaların hedefi ol- duğu bir diğer bölge Afrika’dır. Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin Kasai bölgesinde, yalnızca 1 yıl- da bir milyon çocuk yerinden edilmiş ve 400’den fazla okula kasıtlı saldırı düzenlenmiştir. Nijerya ve Kamerun’da, 135 çocuk intihar bombacısı ola- rak kullanılmıştır ve bu sayı bir yıl öncesine göre beş kat daha fazladır. Güney Sudan’da, 2013›ten beri yaklaşık 19.000 çocuk zorla askere alınmıştır. Güney Sudan’daki çatışmalarda, bir yıldan kısa bir süre içinde 490.000 çocuk yerinden edilmiştir.

Yaygın olarak gö- rülen korkular; karanlık, yalnız kalma, ölüm, olayın yeniden yaşanması ya da yeni bir travma yaşamaya yöneliktir

Araştırmalar, travmatik olaylar sonrasında çocukların dürtü kontrolünde azalma, hiperaktivite, saldırgan davranışlar ve risk alma davranışlarının görüldüğüne işaret etmektedir. Afetlerde, travmanın yarattığı öfke duygusunu yöneltecek somut bir nesne bulamayan çocuklar, bu öfkeyi genellikle yakın çevrelerine yansıtırlar. Travmatik deneyim yaşamış çocuklar sosyal etkileşimlerden kendilerini geri çekebilir, olayı hatırlatan kişi, ortam ve nesnelerden uzak durma eğilimi gösterebilir ve insanlara güvenmekte zorluk yaşayabilirler. Bütün bu nedenlerle çocukların aile ve akran ilişkileri de olumsuz yönde etkilenir.

Aşırı uyarılmışlık

İştahta artma ya da

azalma

Uyku sorunları /

kâbuslar

Karın ağrısı

Baş ağrısı

Konuşma güçlükleri

Tikler

Tanımlanamayan acı ve

ağrılar

Gastrointestinal sorunlar

Gerileme (regresyon), çocuğun ağır ve yoğun bir duyguyla ya da yeni durumla baş edemediğinde, içinde bulunduğu gelişimsel dönemden daha önceki bir döneme ait davranışlar sergilemeye başlamasıdır.

Psikososyal değerlendirme, çocuğun gereksinimlerinin belirlenmesini, risk etkenleri ve koruyu- cu etkenlerin tanımlanmasını ve tüm bunların kapsayıcı bir şekilde müdahaleye entegre edilmesini içermektedir

Psikososyal müdahalalerin temel amacı, çocukların ve ailelerin afet sonrası gereksinimlerinin saptanması, bu gereksinimlerin uygun toplumsal kaynaklar aracılığıyla giderilmesi, başa çık- ma kapasitelerinin arttırılması ve iyilik hâllerine ulaşmalarının desteklenmesidir.

Çocuk ve ergen ruh sağlığı alanına ilişkin son 15 yılı içeren uluslararası alanyazın incelendiğinde üzerinde en fazla çalışma yapılan doğal afetlerin, 2004’te Hint Okyanusu’nda meydana gelen tsunami, 2005’te yaşanan Katrina Kasırgası ve Pakistan Depremi, 2008’de Çin’in Siçuan eyaletinde gerçekleşen deprem ve 2011 Japonya Tohoku depremi ve tsunami felaketi olduğu görülmektedir. Bu çalışmalar genellikle afet sonrasında çocuklarda ortaya çıkan ruh sağlığı sorunları, risk etkenleri ve afetlere hazırlıklı olmak gibi konulara odaklanmaktadır. Doğru cevap A’dır.

TSSB’nin bir tanı kategorisi olarak ortaya çıkışı öncelikle Vietnam Savaşı’ndan dönen askerlerin tepkilerini anlama ve sınıflandırma çabası ile başlamış, bu sınıflandırma çabası sonrasında ruh sağlığı çalışanlarının el kitabı olarak kullanılan Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayısal Elkitabı’nın 1980 yılı basımında erişkinler için TSSB tanı kategorisi yer almaya başlamıştır. Doğru cevap D’dir.

Afetlere bağlı travmatik deneyimlerin ardından çocuklarda çeşitli stres tepkileri ortaya çıkabilir. Bunlar, “bilişsel”, “duygusal”, “davranışsal ve sosyal” ve “bedensel ve fizyolojik” tepkiler olmak üzere dört ana başlık altında incelenebilir. Şıklarda verilen tepkilerden uyku sorunları bilişsel değil bedensel ve fizyolojik tepkilerden biridir. Doğru cevap E’dir.

Yaşanan travmatik olay sonrasında ortaya çıkan ve duygusal olarak hiçbir şey hissedememe şeklinde gözlenen psikolojik durum “duygusal küntleşme”dir. Bu durum, yaşanan olayın farklı ve şiddetli duygulara yol açmasıyla ortaya çıkan duygusal ağırlıktan kaynaklanmaktadır. Doğru cevap D’dir.

TSSB belirtilerinin bir kısmı tüm yaş gruplarında ortak olmakla birlikte, çocuğun yaş ve gelişimsel düzeyine bağlı olarak farklı biçimlerde de ortaya çıkabilmektedir. Okul öncesi dönemde (0-5 yaş arası) TSSB, stresin sözel olarak dile getirilmesinden ziyade genellikle çocuğun sessiz kalıp içe kapanması, korkular (özellikle anne babadan ayrılıkta yaşanan korku) ve gerileme davranışları (parmak emme, geceleri altını ıslatma, anne babaya yapışma vb.) gibi belirtiler ile kendisini göstermektedir. Doğru cevap C’dir.

Çocuğun kendisini olay anından kopuyor gibi hissetmesi, gerçeklikten uzaklaşması, olayın yaşandığını ya da ayrıntılarını hatırlayamaması ve olayı yaşayan kendisi değilmiş gibi hissetmesi “disosiyasyon (çözülme, kopma)” belirtileridir. Doğru cevap B’dir.

Çocukların afetlere verdikleri tepkileri ve psikolojik belirtilerin gelişimini etkileyen etkenler “çocuğun bireysel özelliklerini”, “çevresel özellikleri” ve “afet yaşantısı ve afetin özelliklerini” kapsamaktadır. Şıklarda verilen “maruz kalma düzeyi” ve “afetin türü ve şiddeti” afet yaşantısı ve afetin özelliklerinden; “gelişim düzeyi” ve “geçmiş travmatik deneyimler” çocuğun bireysel özelliklerinden iken, “ailenin özellikleri” ise çevresel özelliklerden biridir. Doğru cevap E’dir.

Çocuğun, ailesi, arkadaş çevresi, yaşadığı mahalle ve okulu tarafından çevrelendiği kabulünden hareket eden yaklaşım “gelişimsel-ekolojik yaklaşım”dır. Bu yaklaşıma göre, çocuğu içine alan en dış çevresel katman ait olduğu toplum ve içinde yaşadığı kültürdür. Gelişimsel-ekolojik değerlendirme modeli, hem çocuğa, hem içinde bulunduğu çevreye, hem de aralarındaki ilişkiye odaklanılmasına yardımcı olmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Stres belirtilerinde azalma olmayan ya da artış gözlenen veya risk grubuna giren çocuk ve ergenlere yönelik klinik değerlendirmenin afetleri izleyen ilk bir ay içerisinde  yapılması önerilmektedir. Doğru cevap D’dir.