AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ

Afetlerden sonra ruh sağlığı sorunları olarak en çok travma sonrası stres bozukluğu, depresyon, komplike yas, madde kullanımında artış gibi sorunlar görülmektedir. Bununla birlikte, son yıllarda yapılan araştırmalarda travma sonrası gelişim (TSG) olarak adlandırılan bir sonuç da bildirilmektedir. TSG, afetin olumsuz etkileri ile başa çıkma süreci sonunda afetzedelerde meydana gelen olumlu dönüşümlerdir. Bu çerçevede, kişi yaşama bakışında daha olumlu olup, yaşam önceliklerini değiştirebilir; sevdiklerine ve insanlara karşı daha toleranslı olmaya başlayabilir; yaşamın kıymetini anlayabilir ve kendi gücünü fark edebilir. Doğru cevap C’dir.

Psikolojik ilk yardım (PİY), afetzedelere güvenlik duygusu veren, onları sakinleştiren, sosyal destek ağları ile bağ kurmalarını sağlayan, öz yeterlik duygularını pekiştiren, kaynaklarla ilgili bilgi veren ve umut aşılayan bir yöntemdir. Bununla birlikte PİY uygulaması eğitilmiş, ancak ruh sağlığı uzmanı olmayan kişiler tarafından da yapılabilir. Çünkü PİY uygulaması afetlerden etkilenen çok sayıda afetzedeye destek verecek uzman sağlanmasının zorluğundan kaynaklanmıştır ve dolayısıyla halktan eğitim almış herkesin yapabileceği şekilde düşünülmüştür. Doğru cevap B’dir.

Afetlerin psikososyal etkileri ile ilgili araştırmalar ilk olarak sosyologlar tarafından başlatılmış, daha sonra psikoloji, psikiyatri, sosyal çalışma gibi disiplinlerin de alana katkıları olmuştur. Doğru cevap B’dir.

Nitel araştırmalar, afetlerin psikososyal etkileri ve uygulanan müdahalelerin etkinliğini derinlemesine anlamak amaçlı olarak kullanılması ve afetzedeler için önemli temaları ortaya koyması açısından değerlidir. Bu tür çalışmalarda derinlemesine görüşmelerden elde edilen cevaplar dikkatlice incelenir ve belirlenen temalar ve konular ortaya çıkarılır. Ayrıca nitel çalışmaların, nicel anket çalışmaları ile birleştirilmeleri araştırma konusu ile ilgili çok detaylı bilgiler sunabilir. Doğru cevap A’dır.

Herhangi bir müdahale programını uygulamadan önce bu programdan yararlanacak gruba uygulanacak programın özellikleri, ne kadar etkili olabileceği, diğer alternatif uygulamalar ve eğer varsa, verebileceği zararlar hakkında bilgi vermek gereklidir. Bu bilginin içinde programın neleri kapsayacağı, süresi ve olası etkileri hakkında da bilgi verilir. Ayrıca bu durumda kullanılabilecek alternatif uygulamalar da anlatılır. Katılımcılardan tüm bu bilgileri aldıktan sonra, yani bilgilendikten sonra verilecek destek programına katılmayı kabul ettiklerini gösteren onay almak gerekir. Bu onaya “bilgilendirilmiş onam” denmektedir. Doğru cevap D’dir.

Afetler sonrası travma sonrası stres, depresyon, yoğun kaygı, yas tepkileri gibi ruh sağlığı sorunları yaşayan bireylerde tehdit ve tehlike sürdükçe bu sorunların da sürebildiği bilinmektedir. Bununla birlikte, kişiler için güvenli ortamlar sağlandığında, bu sorunların şiddetinin hafiflediği görülmektedir. Özellikle travma sonrası stres yaşayan afetzedeler “dünyanın tehlikeli bir yer olduğu” inancını sıklıkla bildirmektedir. Bu nedenle, afet yaşayanlara afetin geçtiği ve artık güvende oldukları duygusunun aşılanması gerekmektedir. Çünkü güvenlik hissi sağlanamadığı durumda afetzedelerde tehlike algısı sürmeye devam edebileceğinden psikolojik sorunların ortaya çıkma olasılığı artmaktadır. Doğru cevap A’dır.

Psikososyal destek hizmetleri verilirken yaşanan zorluklardan biri destek sağlayan kurumlar ve kişiler arasındaki koordinasyon eksikliği ve sorunlarıdır. Bu çerçevede, afet yönetiminde koordinasyon sorunlarını gidermek amacı ile 2009 yılında Başbakanlık’a bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) kurulmuş ve böylece yetki ve sorumluluklar tek bir çatı altında toplanmıştır. Doğru cevap D’dir.

Psikososyal hizmetlerin koordinasyonunda meydana gelen sorunların giderilmesi amacıyla 2006 yılında Türk Kızılayı, Türk Psikologlar Derneği, Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği, Türkiye Psikiyatri Derneği, Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği ve Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği bir protokol hazırlamış ve “Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birliği” (APHB) oluşturulmuştur. Bu birliğin amacı afet durumlarında güç birliği yapabilmek ve koordinasyon içinde hizmet verebilmektir.  Doğru cevap D’dir.

Türk Kızılayı bünyesinde 2000 yılından bu yana kurum personeli, üyeleri, gönüllüleri ve paydaşlarına "Afete Hazırlık ve Müdahale Eğitimi" (AHM) verilmektedir. Muhtarlar, imamlar ve öğretmenlerin eğitici olarak yer aldığı AHM kapsamında, beş gün süren 50’ye yakın eğitim ile 1000’in üzerinde kişiye ulaşılmıştır ve eğitim sonundaki testi başarıyla geçen katılımcılar sertifikalandırılmıştır. Doğru cevap A’dır.

Afetler daha önceden tahmin edilmeleri güç olması ve çok yıkıcı zarar ve kayıplara yol açmaları nedeni ile maruz kalan bireylerde travmatik psikolojik etkiler yaratabilmektedir. Terör olayları buna çok iyi bir örnektir. Örneğin, bir bombalama olayının nerede olacağını bilebilmek mümkün olmadığından buna hazırlanmak da göreceli olarak mümkün değildir. Böyle bir terör olayında olay yerinde bulunan çok sayıda kişi doğrudan etkilenmektedir. Doğrudan ya da birincil olarak etkilenenlerin yanı sıra olay ile ilgili medyada verilen haberleri izleyenler, olay yerinde çalışanlar, olay yerinde olanların yakınları gibi grupları da düşündüğümüzde çok geniş bir kitlenin doğrudan veya dolaylı olarak etkilenebilecekleri öngörülebilir. Bunun yanı sıra çoğu afet olayında ne olacağını kontrol edebilmek ve meydana gelen yıkımları etkileyebilmek, en azından olay olduktan sonra, mümkün değildir. Bu nedenle afet olayları insanların kontrol ve yaşamları üzerinde söz sahibi olabilme duygularını da yıkabilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Afet psikolojisinin ikinci temel alanı psikolojik etkileri önlemeyi ve azaltmayı hedefleyen uygulamaları geliştirmek ve uygulamaktır. Bu uygulamaları genel olarak psikososyal müdahaleler olarak adlandırmak mümkündür. Bu müdahaleler afetten hemen sonra başlamalı ve uzun dönemde de devam etmelidir. Destek uygulamaları tüm afetzedelerin ulaşabileceği şekilde düzenlenmelidir. Psikolojik ilk yardım, psikoeğitim ve anlamlandıma/paylaşım grupları bu uygulamalardan bazılarıdır. Bu müdahaleler sırasında afetten daha çok etkilenenlerin saptanması ve uygun psikolojik/psikiyatrik müdahale için yetkin kişilere/ kurumlara yönlendirilmeleri de gerekir. Psikolojik ilk yardım (PİY), afetzedelere güvenlik duygusu verecek, onları sakinleştirecek, sosyal destek ağları ile bağ kurmalarını, öz yeterlik duygularını pekiştirecek, kaynaklarla ilgili bilgi verecek ve umut aşılayacak bir yöntemdir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Amerikan Psikiyatri Birliğinin hazırladığı ruhsal rahatsızlıkların sınıflandırılması sistemi olan DSM-III’te, 1980 yılında ilk defa travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tanısına yer verilmiştir. Bu tanı, travmatik bir yaşantıAsı olan kişilerde kaçınma, travmatik anıyı tekrar tekrar imgeler olarak veya rüyalarda yaşamak ve aşırı uyarılmışlık tepkileri ile belirlenmektedir. TSSB’nin resmî olarak tanınması ile birlikte afetlerin olası psikolojik etkileri ve bu etkileri azaltmaya yönelik müdahalelerle ilgili araştırmalar hız kazanmıştır. Afetler sonrası ortaya çıkabilecek TSSB, depresyon, komplike yas gibi psikiyatrik bozuklukların tedavisi afet psikolojisi içerisinde yer almakla birlikte, afet psikolojisinin alanı bir önceki bölümde anlatıldığı gibi çok daha geniştir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Afet psikolojisi alanında yürütülen araştırmalarda çok çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Ancak, afetlerin tanımları gereği nispeten ani olarak ortaya çıkmaları, araştırmacılar için yürütecekleri çalışmaları daha önceden planlama olanaklarını kısıtlamakta ve bazı zorluklar yaratabilmektedir. Bu zorluklar temel olarak üç alt başlıkta incelenebilir:
• Zamanlama
• Araştırma evreninin belirlenmesi
• Genellenebilirlik

Zamanlama ile ilgili araştırmalarda ortaya çıkan temel sorun afetlerin gerçekleştikleri zamanın sıklıkla öngörülemez olmasından ileri gelmektedir. Araştırmalarda, afetin bir süreç olması nedeniyle, afetin etkisinin başlangıç ve bitiş noktalarını belirlemek güç olmaktadır. Ayrıca, afetler çoğunlukla öngörülemeyen olaylardır. Bu nedenle, araştırmacıların hızlıca afet bölgesine ulaşabilmeleri ve çalışmalarını titiz şekilde planlamaları mümkün olamayabilmektedir. Özellikle afet sonrası müdahaleler hakkında yapılan araştırmalarda iyileşmenin doğal bir seyir olabileceği da göz önünde bulundurulmalı ve afetten sonraki zaman diliminde afet yaşayanların ihtiyaçlarının farklılaşabileceğini akılda tutmak önemlidir. Dolayısıyla araştırmaların değişik zaman dilimlerinde, boylamasına veri toplanarak yürütülmesi daha yararlı olabilir. Ancak, pratik zorluklardan dolayı genellikle araştırma verileri bir kez belli bir zaman diliminde toplanmaktadır. Zamanlama konusunda bir başka zorluk ise, araştırmalar için etik izin alma konusudur. Doğru cevap A seçeneğidir.

Dürüstlük: Afetzedelerle çalışırken psikologların kendi sınırlarını bilmesi ve dürüst olmaları gerekmektedir. Afetzedeleri rahatlatmak için bilmedikleri konularda güvence vermemeleri gerekmektedir. Örneğin, bilgileri olmadığı hâlde afetzedelere yakınlarının iyi olduğu hakkında güvence vermek bu tür dürüst olmayacak bir davranış örneğidir. Doğru cevap C seçeneğidir.

İnsan Haklarına Saygı: Afetlerden etkilenen kesim ile ilişkilerde insan haklarına saygılı olmak, hiç bir ayrım yapmamak, afetzedelerin haklarını ve gizlilik ilkesine bağlı kalmak önemlidir. Etkilenen kesim ile değerler, beklentiler ve yaşam tarzları açısından farklılıklar olsa bile bunlara saygı göstermek önemlidir. Afetzedelerden alınan bilgilerin gizliliğinin korunduğundan emin olmak, afetzedeleri kimlikleri, inançları ve değerleri konularında yargılamamak önemlidir. Doğru cevap E seneğidir.

Hobfoll ve arkadaşları (2007) afetler gibi toplu travmatik olaylar sonrası gerçekleştirilecek müdahaleler için bilimsel temele dayalı beş temel prensip belirlemişlerdir. Bunların ya da bileşenlerinin acil durumlardan sonraki erken dönemde ya da orta vadede önleme ya da müdahale çalışmaları kapsamında uygulanmasını önermişlerdir. Bu prensipler,
1. Güvenlik hissinin sağlanması,
2. Sakinleştirmenin yapılması,
3. Öz-yeterlik ve toplumsal yeterlik hissinin güçlendirilmesi,
4. Bağlantılı olma duygusunun pekiştirilmesi ve
5. Umudun artırılmasıdır.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Türkiye’de afetler sonrası afetzedelere psikososyal destek sağlamak amacı ile yürütülen uygulamalar çok büyük yıkıcı etkileri olan 1999 Marmara ve Düzce-Kaynaşlı depremleri sonrası daha belirgin olarak başlamıştır. Bu tarihten önce afetzedelere destek verilmekle birlikte özellikle sistemli ve hem fiziksel hem de psikolojik ihtiyaçlara cevap veren programların önemi belirgin bir şekilde görülmemekteydi. 1999 depremleri sonrası alanda çok sayıda kamu kuruluşu ve sivil toplum örgütü psikososyal destek faaliyetleri yürütmüştür. Doğru cevap B seçeneğidir.

1999 Marmara ve Düzce depremleri sonrası psikososyal destek hizmetleri verilirken iki önemli zorluk yaşanmıştır. Bunlardan ilki destek sağlayan kurumlar ve kişiler arasındaki koordinasyon eksikliği ve sorunlarıdır. Koordinasyon sorununu çözmek için ülkemizde afet yönetim yapısındaki sorunlar göz önünde tutularak önemli yasal, kurumsal ve örgütsel değişikliklere gidilmiştir. Bu çerçevede, afet yönetiminde koordinasyon sorunlarını gidermek amacı ile 2009 yılında Başbakanlık’a bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD) kurulmuştur. Doğru cevap E seçeneğidir.

Telefon tabanlı Araştırmalar: Telefon tabanlı araştırmalar, büyük araştırma evrenlerine hızlıca ulaşmaya olanak sağlaması açısından önemlidir. Resmî kurumlardan alınan listeler (örneğin, afette hayatını kaybedenlerin yakınları) kullanılabileceği gibi, rastgele aranan telefon numaraları yoluyla da olası katılımcılara ulaşmak mümkün olmaktadır. Afet bölgelerine ulaşım sorunları nedeni ile kolaylık sağlayan bu yöntem uygulanırken afet bölgelerinde telefona erişim kısıtlılıkları gibi konular kısıtlılık yaratabilmektedir. Dolayısıyla, afet araştırmalarında telefon aracılığıyla katılımcılara ulaşmadaki önemli konulardan biri, bu yöntemin katılımcı seçmeden ziyade telefon numarası seçme üzerine kurgulanmış olmasıdır. Doğru cevap C seçeneğidir.