Afetler, Kültür ve Toplumsal Değişme

Sosyolojinin kurucularından olan August Comte, önceleri “sosyal fizik” olarak isimlendirdiği bu çalışma alanını “sosyal statik” ve “sosyal dinamik” şeklinde iki alt alana ayırmıştır.

Bu kavramlardan ilki olan sosyal statik günümüzde “sosyal yapı”, sosyal dinamik ise “sosyal değişme” olarak isimlendirilmekte ve sosyolojinin iki temel unsurunu oluşturmaktadır.

Sosyal yapı, göreli olarak sabit değişmez iken; sosyal değişme yine göreli olarak gerçekleşen farklılaşmayı ifade eder. Değişme reformist nitelikte olduğu gibi radikal özellikte de olabilir. Kültür, ekonomi, siyaset gibi insan birlikteliklerinin bileşenleri genel olarak yapıyı ifade etmekte iken; kentleşme, modernleşme, sanayileşme, kırsallaşma gibi süreçler de değişmenin örnekleri arasında yer almaktadır. Yapı ve değişme her ne kadar birbirlerinden bağımsız iki ayrı alan gibi algılansa da aslında bir madalyonun iki yüzünü temsil etmektedirler. Bu nedenle birbirlerinden bütünü ile ayrı olarak değerlendirilemez.

Çoklu unsurların farklı kombinasyonlarla birbirlerini, karşılıklı olarak etkilemeleri, karmaşık ilişki ağlarının temel mantığını ifade etmektedir. Böylesine iç içe girmişlik, afet olgusunun çok yönlülüğünü ortaya koymaktadır. Bu çokluk ise afetlerin tanımlanmasında kullanılan tek nedenli ve doğrusal bir çizgiye odaklanan bakış açısının son on yıllarda yerini çok nedenli ve döngüsel bir anlayışa bırakmış olmasına olanak sağlamıştır.

Afetlerin afet öncesi ile kıyaslandığında toplumun farklı kesimleri için yeni fırsatlar, daha iyi koşulları beraberinde getirebilme özelliğine karşılık gelmektedir.

Afet nedeni ile ortaya çıkabilecek değişimler, bir yönü ile olumlu iken, diğer yönü ile olumsuz etkilere sahip olabilirler. Bunun yanı sıra, tek bir afet durumunda olumlu ve olumsuz etkileri bir arada görmek de mümkündür. Bu durumun nedenleri arasında, afetten etkilenen toplumun homojen olmaması veya farklı özelliklere sahip farklı gruplardan oluşması ilk sıralarda yer alabilir.

Afetler geçici de olsa, toplumda afet ve afet riski farkındalığı yaratmakta ve bu farkındalık politik alanda da önlemlerin alınmasını mümkün kılabilmektedir. Böylesine bir durum afetler aracılığı ile gerçekleşen sosyal değişmeye bir örnek olarak verilebilir.  

Afetin sosyal değişimi ve dönüşümü gerçekleştirme gücü afetin hemen sonrasında ya da sonraki “tepki” ve “iyileşme” aşamalarında oluşmaktadır.

Afetlerden sonra sosyal değişime yol açan süreçte iyileştirme faaliyetlerini etkileyen faktörler eylem, afetin ortaya çıktığı toplumdaki yerel kapasite ile afetin gerçekleştiği andaki sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel konteks/ bağlam yani ortamdır.

Afet nedenli değişim ve dönüşüm konusunda Becker ve Reusser (2016: 76-78), bu sürecin makro yani topluma ait genel resim boyutunda başladığını ifade etmektedirler. Makro boyutta ayrıca, topluluğun afet öncesi kırılganlığı (eşitsizlik, yoksulluk gibi) ile çevresel tehlikeler (deprem, hortum, sel gibi) bulunmaktadır. Kırılganlık ve çevresel tehlikeler, afetin ortaya çıkması ile toplum üzerindeki etkilerini ve hızlarını arttırmaktadır. Bu nedenle bahsedilen iki unsur afet nedenli kayıpların ortaya çıkma nedenleri arasında sayılmaktadırlar. Benzer şekilde bu iki etmen, afetin oluşma sebepleri arasında da yer almaktadır.

Oluşum süreleri ister kısa ister uzun olsun, afeti deneyimleyen insan birlikteliklerinde ortaya çıkan ilk tepki panik olmaktadır. Söz konusu kavramı afet sosyolojisi içinde ilk kullananlar arasında yer alan Quarantelli (2001), erken dönem panik ile ilgili sosyolojik araştırmalarda kavramın grupların çözülmesi ile eş anlamlı olarak kullanıldığını belirtmektedir. Panik ile ilgili daha sonraki araştırmalar ise kavramın içeriği biraz daha belirginlik kazanmaya başlamaktadır. Bu tanımlamalarda kriz durumlarında ortaya çıkan bu davranış biçimi, duygusal olarak bu krizlerden kurtulma umudunu da içermektedir. Yani, kurtulma olasılığının varlığına inanma ve bu olasılığın gerçekleşmesi için kişi ya da grupların ne yapacaklarını tam olarak bilememesi, panik ortamının oluşumuna katkıda bulunmaktadır. Kişi ya da grupların kriz ortamından uzaklaşacaklarına dair bir beklentisinin olmaması, kurtulma yönünde bir girişimin gerçekleşmemesine neden olmaktadır.

Afet sonrasında ortaya çıkan kaotik durum, şiddetin gerçekleşmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Söz konusu belirsiz ortam nedeniyle, afet sonrasında eş ve çocuklara yönelik cinsel istismarlara yaygın bir şekilde rastlanılmaktadır. Bu istismarın temel aktörü, çoğunlukla yetişkin erkek olarak karşımıza çıkmaktadır. Gruplarda hakim olan biz duygusunun, ani ve beklenmedik olaylar karşısında ortadan kalkması panik olarak isimlendiril­mektedir. Şiddetin ve suçun topluluk düzeyinde görülmesine zemin hazırladığını ifade eden araştırmalar bulunmaktadır. Yetişkinlerin istismarı, genç suçluluğunun artması ve afet yardımlarının dağıtımı sırasında yaşanılan şiddet örnekleri ise afet yönetimi çalışmalarında çok az tartışılan konular arasında yer almaktadır.

Afet sonrası tepki ve iyileşme dönemlerinde, diğer bir deyişle sosyal değişmenin yaşandığı dönemde sıklıkla karşılaşılan tepkilerden biri de göç olgusudur. Sosyal değişmenin önemli bileşenleri arasında yer alan bu nüfus hareketi, afet sonrasında sıklıkla ülke içindeki diğer şehirlere gitme yönündedir. Bu hareket, afetten hemen sonra siyasi otorite tarafından afetzedelere sağlanabileceği gibi (siyasi otorite tarafından başka şehirlerde bulunan kamu kuruluşlarına geçici süre ile barınma amaçlı olarak yerleştirilme), afetzedelerin kendi çabaları ile gerçekleşebilmektedir. Başka şehirlerde bulunan akrabaların sağladığı sosyal destek ile afetzedeler kısa süreliğine de olsa temel ihtiyaçlarını karşılayabilir. Bununla birlikte, afetzedelerin etnik kimlikleri ya da ülkenin siyasal koşulları, göç edenlerin göç ettikleri bölgelerde yaşayanlar tarafından dışlanma ve ötekileştirme süreçlerine maruz kalmalarını da beraberinde getirebilmektedir.

Afet sonrasında meydana gelen en önemli değişikliklerden biri afet farkındalığıdır. Afet farkındalığı, afetlerin müdahale ve kontrol edilebilir bir unsur olduğu gerçeğini kabul etmek ve buna uygun olarak davranış biçimlerini geliştirme ve uygulamayı içermektedir. Diğer bir deyişle, afet farkındalığı ve afet kültürü kavramları en genelde afetlerin gündelik yaşamın vazgeçilmez alanlarından biri hâline gelmesini hedeflemektedir. Gündelik yaşam pratiği içinde yer bulduğu takdirde, kişilerin afet sorunu ile ilgili hesaplamalar yapacağı gerçeği bu ilginin önemli nedenlerinden birisidir. Diğer bir ifadeyle, afet ve afet yönetimine ilişkin tartışmalarda afet olgusunun, yaşamın temel kaynaklarına yüklenen anlamlara sahip olması amaçlanmaktadır.

Afet farkındalığın oluşmasında farklı etmenler işbaşındadır. Afet deneyimi, yaşanılan afetin büyüklüğü ve etki derecesi bu unsurlar arasında yer alır. Gerek kişisel, gerekse topluluk düzeyinde afet deneyimine sahip olmak, afetin içeriğinin ne olduğu konusunda kişi ve toplumlarda belirli seviyede bilgi sahibi olmayı beraberinde getirecektir.

Gerek kişisel gerekse topluluk düzeyinde afet deneyimine sahip olmak, afetin içeriğinin ne olduğu konusunda kişi ve toplumlarda belirli seviyede bilgi sahibi olmayı beraberinde getirecektir. Bununla birlikte bilgi, tutum ve davranışın uyumluluk içinde olması, diğer deyişle bilgi ve tutumun eyleme dönüşmemesine afet çalışmalarında sıklıkla karşılaşılmaktadır ve bu durum afete karşı, onun zararlarını azaltmaya yönelik çalışmaların önünde büyük bir sorun olarak durmaktadır.

Formel eğitim okullarda ya da kurumlarda verilmekte iken informel eğitim ise aile ve akran çevresi gibi yapılandırılmamış bir ortamda sistematik olmayan şekillerde verilmektedir.

Toplumda travmaya neden olan afetlerle mücadele etmek için toplumların geliştirdiği kültürel kökenli yanıtlardan olumlu olan tüm toplum tarafından paylaşılan yeni uğraşların/ yeni sembollerin geliştirilmesidir. Kültürel anlamda ortak sembollerin üretilmesi toplumların bir arada var olmasını kolaylaştırmaktadır. Anıtlar, sanat eserleri bu başlık altında değerlendirilebilir.

Siyasal alanda afet sonrasında ortaya çıkabilecek olan değişimler arasında ise siyasal organa duyulan güvenin azalması ilk sıralarda yer almaktadır. Özellikle siyasal iktidarın afete müdahale ve iyileştirme çalışmaları konusunda yeterli olamaması bu güven azalmasında oldukça etkilidir. Bu güven azalmasının sonucunda, siyasi otorite tarafından yeni stratejiler geliştirilebilmekte ve bu stratejiler arasında afet ile ilgili yasal düzenlemelerin gözden geçirilmesi sıklıkla tercih edilmektedir. Afetin siyasal alanda bir araç olarak kullanılmasının bir türü olarak da değerlendirilebilecek olan stratejiler, sadece ulus-devlet ile sınırlı kalmamaktadır. Uluslararası alanda afetin meydana geldiği ülkeye yönelik diğer ülkelerden ve uluslararası organizasyonlardan sağlanan yardım faaliyetleri de eleştirel bir bakış açısı ile ele alındığında bir güç gösterisi olarak değerlendirilebilir.

İster insan ürünü ister doğal kaynaklı olsun, tüm afetler meydana geldikleri toplumsal alanda en genelde düzenin bozulmasına neden olmaktadır. Düzenin bozulmasına yönelik hissedilen korku, belirsizlik, panik hisleri ile düzenin bozulmasından kaynaklanan yapısal sorunlar (ekonominin, siyasal alanın ve diğer sosyal hizmetlerin sekteye uğraması gibi), afet ve afet riski ile ilgili çalışma alanlarının temel ilgisini oluşturmaktadır. Bu çalışma alanlarının temel sorunu bu kırılmaların (gerek yapısal, gerek örgütsel, gerekse bireysel boyutta) olabildiğince az sancılı gerçekleşmesinin yollarını aramaktır.