Afet Sosyolojisi: Araştırmalarda Metodolojik Sayıltılar ve Tarihçe

Sosyolojinin rahatsız edici birtakım gerçeklerin bilimsel dayanaklarının olmadığını ortaya koyması demek; onların “siyasal” olduklarını; “çıkar” ve “tutku” gibi şeylerden kaynaklandıklarını ve bu nedenle de göreceli ya da görecelileştirilebilir olduklarını ortaya koyuyor olması anlamına gelmektedir (Bourdieu, 2016: 26). Bu çerçeve içinde bakıldığında sosyoloji “şimdi” içinde sıkıştırılamayacak bir konu alanı olarak kendisine “socius”u konu edinen, mevcut yapıların tarihsel süreç içindeki örüntüleşme kalıplaşma ve yeniden üretim süreçlerini de göz önünde bulunduran daha geniş kapsamlı süreçleri, toplum dışındaki insan birlikteliklerini ve sosyal cisimleşme biçimlerini (dış göstergebilimsel ve içgöstergebilimsel/eylemsel ve anlam boyutlarıyla) konu edinmektedir.

Goodwin ve Scimecca (2015: 20), klasik sosyologlar olarak nitelendirilen sosyolojinin ilk dönemindeki bilim anlayışının ve bu anlayışa eklemlenmiş vaadin arka planında Aydınlanmacı İskoç ve Fransız düşünürlerin (filozoflar) bulunduğunu ileri sürmektedir. Buna göre söz konusu filozofların niyeti, bilim ve ahlakı -insanlığı cehaletten ve baskıdan özgürleştirecek- bir araya getirecek bir sosyal bilim inşa etmektir. Dolayısıyla da sosyolojinin insani konulara ve problemlere aydınlanmacı odaklanmanın bir ürünü olduğu söylenebilir. “Aklın özgürleşmeye götürmesi gerekir” öncülü, hem yeni bir sosyal bilim yaratma mücadelesi veren filozofların hayali, hem de sosyolojinin vaadi olarak dikkat çekmektedir (Goodwin ve Scimecca, 2015: 20).

Afeti sosyolojik olarak kavramak demek, öncelikle afeti toplumsal yapı ve süreçlerin bir parçası olarak ele almak demektir. Afetlerle toplumsal yapı arasındaki ilişki kaçınılmaz görünmesine rağmen, bu kavrayış afetin sosyolojik anlamını her zaman temsil etmiş değildir (Ekinci vd., 2014: 347).

Afet sosyolojisinin tarihçesi açısından sosyologların büyük bir bölümünün afet ortaya çıktığında “insanların buna nasıl tepki göstermekte oldukları?” sorusu üzerine odaklandıkları dikkat çekmektedir. Prince’in (1920) Halifax Limanı’nda iki geminin çarpışması faciasını (6 Aralık 1917) temel alan öncü doktora çalışmasından bu yana bu soru, sosyolojik araştırma gündemini belirleyen anahtar sorulardan birini oluşturmuştur (Drabek, 2005). Bu çalışma afet sosyolojisi alanında ilk sistematik sosyal bilim çalışması olduğu için önemlidir (Dynes ve Quarantelli,1992: 1).

Afet sosyolojisi açısından temel epistemolojik varsayım, tüm faciaların ve afetlerin tarihsel açıdan (bir defalık tarihsel olay düzleminde) onları diğer afetlerden benzersiz kılan yönlerinin sosyal görecelilik çerçeveleri açısından bulunuyor olmakla birlikte, onları diğer afetlerle ve facialarla tarihsel bir karşılaştırmalı analiz çerçevesinde (Weberyen anlamda ideal tipsel olgu düzeyinde) benzer kılan ve söz konusu afetlerde insanların afetler karşısında gösterdikleri örüntüleşmiş davranış kalıplarının tespit edilebileceği sayıltısına dayanmaktadır.

Drabek (2005) afet sosyolojisi literatürüne yönelik olarak karşılaştırmalı analizler içeren çalışmasında, genel anlamda afet sosyolojisi literatüründeki çalışmaların, afetleri değerlendirirken üzerinde yoğunlaştıkları toplumsal analiz birimlerinin; bireylerden başlayarak onların bağlı bulundukları, aile, sosyal organizasyon ve toplumsal komünitelere kadar genişleyen bir ölçekte ele alındığına dikkat çekmektedir (Barton, 1969; Dynes, 1970; Quarantelli ve Dynes, 1977; Kreps, 1984; Drabek, 1986).

Afet sosyolojisi alanındaki söz konusu çalışmaların bu anlamda, bireylerden başlayarak, en mikro sosyal etkileşim ve bu etkileşimlere yüklenen anlamlar düzeyinden başlayarak, mezo (orta) ve makro seviyelere kadar ilerleyen bir ilişkisel bütünlük içinde ele alınması gerekliliği yolundaki bir eğilime işaret ediyor oldukları söylenebilir.

Türkiye’de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alınmasının tarihi çok yenidir. Bu alanda yapılmış ilk sosyolojik çalışmalar ancak 1990’lı yılların sonlarına uzanmaktadır. 1999 Marmara Depremi afet araştırmalarının içeriği ve yönelimi açısından da bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu deprem bir yandan, afetleri sonuçları toplumsal olan ‘doğal’ bir olgu olarak inceleme eğilimine sahip fen bilimcilerin aksine, afetin kendisine toplumsal bir olgu olarak yaklaşan sosyolojik araştırmaların yükselişine neden olmuştur. Bir yandan da afetleri devlet- sivil toplum ilişkisinin ve demokrasi sorununun bir konusu hâline getirerek yeni tartışma alanları yaratmıştır (Ekinci vd., 2014: 376).

Sosyologlar afetlerin, toplulukları ve onların oluşturduğu toplumun temel yapısını tanımlayan temel değerleri ve yapıları ortaya çıkardığını ileri sürmüşlerdir (Drabek, 2005). Bu anlamda afetler hakkında hem istikrar hem de değişimi teşvik eden sosyal faktörlerin belirlenebilmesi önem taşımaktadır. Afet çalışmaları aracılığıyla böylece hem afet öncesi, afet anı ve sonrasındaki temel davranış modelleri hem de onları sınırlayan sosyal faktörlerin ortaya koyulabileceği görülmüştür.

Drabek (2004:1)e göre afet; “bir topluluğun önemli ölçüde vergilendirilmeye uygun kaynakları olarak kişilerin ve/veya mülklerin ciddi bir biçimde zarar gördüğü bir olay” anlamına gelmektedir. Bunun aksine bir tehlike; “toplum veya çevreye zararı olma riski olan -olgusal- bir durumdur”. Sosyologlar için, afetler terimi; Jeanne Kasırgası (2004) gibi belirli olaylara işaret etmekte kullanılırken, tehlikeler; genel anlamı ile kasırgalar ya da depremler gibi genel bir tehdit sınıfını ifade etmek için kullanılmaktadır. Bu nedenle, “kasırga tehlikesi”nden bahsedilmesi demek söz konusu tehlikenin afete dönüşmesi durumunda (bir olay olarak gerçekleşmesi durumunda) ailelerin ve toplulukların karşı karşıya kalabilecekleri risk, savunmasızlık ya da maruz kalma durumunu yansıtmaktadır.

Acil durum yönetimi, “potansiyel tehlikeli durumlarda var olan belirsizliklerin en aza indirgenmesi ve kamu güvenliğinin en üst düzeye çıkartılması sürecidir.

Rutin bir doğal sürecin afet olarak nitelendirilmesi için, sosyal bir sonuç doğurması; insanlara, sosyal sistemlere ve binalara yaygın bir hasar vermesi; bireysel, sosyal ve fiziksel tahribata yol açması; genel sosyal, ekonomik ve politik aktiviteyi sekteye uğratması gereklidir. Kısacası, doğal riskler, bireylere, binalara, sosyal, ekonomik ve politik yaşama zarar verdiğinde bir doğal afetle karşı karşıya kalınmaktadır (Nigg ve Mileti, 1999: 3’ten aktaran Güvel, 2001: 22 ve Sungur, 2004: 26).

Drabek (2005)e göre afet sosyolojisi alanındaki konuların derinliği ve çeşitliliği dikkate alınarak söz konusu çalışmaların literatüre katkıları göz önünde bulundurulduğunda dört önemli boyut ön plana çıkmaktadır: 

- Afetlere yönelik toplumsal mitlerin deşifre edilmesi

- Afet sosyolojisinin afet araştırmalarına yönelik yöntemsel tasarımlara katkısı

- Afet çalışmalarına kuramsal katkılar: Organize Acil Müdahale Tipolojisi

- Afet çalışmalarında sosyal eleştiri boyutu

Afet sosyolojisi alanındaki genel bir eğilim olarak afet alanında çalışan sosyologların, diğer disiplinlerin teorik ve metodolojik araçlarını kendi araştırma programları ile bütünleştiren bir eğilim sergiledikleri gözlemlenmektedir. Nitekim, acil müdahale yönetimi ile ilgili ilk önemli ders kitabı (Drabek ve Hoetmer, 1991) bu türden bir eğilimi gözler önüne sermektedir. Söz konusu çalışma sosyoloji, kamu yönetimi ve diğer disiplinlerden çok çeşitli kavramların, sonuçların ve analizlerin bir araya getirilmesini yansıtmaktadır. Afetlerin bireyler ve topluluklar üzerindeki uzun vadeli etkilerinin değerlendirilmesi, sosyoloji, psikoloji, ekonomi ve diğer disiplinler arasındaki yakın bağları ortaya koymaktadır. Afet sonrası iyileştirme süreçlerine yönelik politikaların geliştirilebilmesi açısından da çok disiplinli iş birliği gerekliliği bu noktada önem taşımaktadır.

Tüm tehlikeler yaklaşımı doğal afetlerin, insan eliyle ortaya çıkmış biyolojik ya da teknolojik tehditlerin, bizi, ailemizi, evimizi, işimizi ve içinde yaşadığımız topluluk ve toplumu etkileyebilmesi anlamında kullanılan bir terimdir. (http://www.prep4agthreats.org/All-Hazard-Preparedness/)

Afet sosyolojisi literatürü açısından FEMA Yüksek Öğrenim Projesi kapsamında Drabek (1996, 2004)in eğitim kurslarındaki eğitmenler için hazırlamış olduğu ve felaketlerin sosyal boyutları üzerine odaklanan iki önemli literatür araştırmasına dayalı çalışması bulunmaktadır (Sociology of Disaster: Instructor Guide 1996 ve Social Dimensions of Disaster: Instructor Guide 2004). Bu çalışmalar, afet-sonrası yapılan yüzlerce alan çalışmasının araştırma sonuçlarını bütünleştiren bir sentez ortaya koyarak, söz konusu sonuçları toplu olarak değerlendirme fırsatı sağlayan (Drabek, 1996, 2004) oldukça önemli katkılar olarak değerlendirilebilir.

Yine Drabek (2005)e göre, afet öncesi hazırlıklara yönelik olarak Quarantelli (1984), afetlerin yaratabileceği tahribatları azaltmaya yönelik olarak Drabek ve diğerleri (1983) ve afetlerin “temel nedenleri” üzerine değerlendirmeler için Enarson ve diğerleri (2003)nin çalışmaları önem taşımaktadır.

Drabek (2005)in literatür araştırmalarına dayanarak yaptığı değerlendirmeye göre, afetlerin “temel nedenleri” üzerine yapılan, afetlerin öncesindeki hazırlık ve afetlerin yaratacağı tahribatı azaltmaya yönelik çalışmaların sayısı, afet sonrası yapılan çalışmaların sayısı ile karşılaştırıldığında oldukça yetersiz kalmaktadır.

İnsanların afete yönelik olarak gösterdikleri tepkilerin yakın kültürlerdeki benzerliklerini ortaya koyan çalışmalarda, örüntü düzeyindeki benzerliklere dikkat çekilmektedir. Öte yandan afet karşısında gösterilen tepkilerin kültürel açıdan çeşitliliğine, dolayısıyla da kültürel açıdan farklılaşmış örüntü kalıplarının varlığına da dikkat çekilmiştir.

Sosyal gerçekliğin süreçsel ve çok katmanlı yapısı dikkate alındığında, afet öncesi, afet anı ve sonrasındaki kırılganlık olasılıklarının en aza indirilmesi ve afetlerin olumsuz sonuçlarının en kısa süre içinde telafi edilebilmesi için sosyolojik açıdan ilişkisel ve bütünlüklü bakış açılarına dayalı modellerin gerekliliği önem kazanmaktadır.

Halifax Patlaması, 6 Aralık 1917 sabahında Kanada’nın Halifax kentinin limanında Fransız patlayıcı yüklü kargo gemisi SS Mont-Blanc ile Norveç SS Imo gemisinin çarpışmasının ardından gemide çıkan yangın sonucu meydana gelen patlamadır. Patlama 1945’te ilk atom bombasının patlatılmasına kadar insan eliyle gerçekleştirilmiş en büyük patlama olup, şimdiye kadarki nükleer olmayan en büyük patlamadır. Halifax kentinin kuzey yakası önce sular altında kalırken ardından bir tsunami yaşanmış ve yaklaşık 2000 kişi hayatını kaybederken, 9000 kişi patlamanın etkisiyle kör ve sakat, 25000’den fazla kişi ise evsiz kalmıştır. 

Kaynak: http://www.thecanadianencyclopedia.ca/en/article/halifax-explosion

Windelband’ın bilimler sınıflamasına göre idiografik bilimler, tekil bir defalık olanı anlamaya yönelik olan bilimler olarak sınıflandırılmış ve sosyal bilimsel anlamda tarihsel tekil “olan” üzerinde yoğunlaşan bilimsel eğilim olarak dikkat çekerken, nomotetik eğilim, nomos, kural, yasa arayıcı eğilim olarak dikkat çekmektedir. Zaman-mekân koordinatları içindeki bir sosyal bilimsel anlamdaki bir “olay” ile “olayların örüntü kalıbı” olarak “olgu” arasındaki ilişkiselliğin kurulması açısından bu ayrım önem taşımaktadır.