Afetlerin Yetişkinler Üzerindeki Psikososyal Etkileri ve Destek Yaklaşımları

Geçmişte çalışmaların daha çok travmaların olumsuz etkilerine odaklandığı görülmekteyken 1990’lardan itibaren ise yaşanılan olumsuz olayların ardından bireylerin meydana gelen yıkımla başa çıkma çabaları sonucunda olumlu dönüşümler de ifade ettiğini gösteren çalışmaların sayısı artmıştır.

Psikososyal yaklaşım, psikolojik etkenlerin ve sosyal çevrenin birey üzerinde birleşik bir etkisi olduğu ve bu psikolojik ve sosyal etkenlerin bireyin fiziksel ve ruh sağlığını etkilediği varsayımına dayanmaktadır.

Yetişkinler arasında, afetten daha olumsuz etkilenme eğilimine sahip risk grupları arasında kadınlar, yaşlılar, engelliler, belirli kültürel ve etnik gruplar, dezavantajlı sosyoekonomik gruplar, acil durum çalışanları gibi bölgede görev yapanlar olası risk gruplarıdır.  

1. Afet Öncesi
2. Etki
3. Kurtarma/Kahramanlık
4. Balayı
5. Hayal Kırıklığı
6. İyileşme/Toparlanma

Afetler ruh sağlığı açısından bakıldığında, belirli bir bölgede aniden ortaya çıkan, kolektif stres yaratan, önemli derecede kayıplara yol açan, toplumsal ve bireysel yaşantıyı sekteye uğratan yaşantılar olarak tanımlanabilir.

Bu kayıplardan bazıları şöyle sıralanabilir:
• Maddi kayıplar (ör. ev, eşyalar, iş)
• Ev, iş, okul, düzen, yer değişikliği, alışkanlıklar
• Aile üyeleri, akrabalar, komşular, arkadaşlar
• Kendine ve diğerlerine güven

Afetler sonrası görülebilecek psikolojik tepkiler arasında endişe, olay hakkında istemeden düşünmek, olayı hatırlatan her şey ve herkesten kaçmak, korku, öfke, üzüntü gibi olumsuz duygular ile hafıza, odaklanma, uyku, iştah ve çeşitli bedensel yakınmalar bulunmaktadır. Bunların yanı sıra, sinirlilik, şiddet eğiliminde artma gibi davranış sorunları ortaya çıkabilmektedir.

• Dikkati toplamada zorlanma
• Geçmişi göre artmış sinirlilik hâli
• İçine kapanıp hiç konuşmama veya sürekli olayla ilgili konuşma, detayları tekrar tekrar anlatma
• Gerginlik, yorgunluk, uyuma güçlüğü
• Ani irkilme ve tedirginlikler
• Baş ağrısı, bulantı
• Fiziksel ve psikolojik rahatsızlıklarda artış
• İş, evlilik, aile ve arkadaş ilişkilerinde sorunlar
• Huzursuzluk, güvensizlik, insanlardan uzaklaşma, aşırı yargılayıcı ve suçlayıcı olma
• Her şeyi kontrol altında tutma isteği

Bunlar;
• yeniden yaşama,
• kaçınma,
• aşırı uyarılma ve aşırı tepki gösterme biçiminde yer alan belirgin olumsuz değişiklikler ve
• düşüncelerde ve duygularda olumsuz değişikliklerdir.

• Sosyodemografik özellikler (kadınlar, evli olanlar, gençler)
• Kişilik özellikleri (iyimser olanlar; deneyime açık olanlar)
• Olaya ilişkin faktörler
• Olay üzerinden geçen zaman
• Olay sonrasında sosyal destek
• Olay hakkında düşünme tarzı
• Olay ile baş etmede kullanılan yöntemler

Demografik özellikler, bireyin olumlu duygu yaşama kapasitesi, kişilik özellikleri ya da dinî inanç ve maneviyat gibi kişisel özellikler dayanıklılık üzerinde etkilidir.

Dayanıklılığın geliştirilmesinde, bireyin çevre ile destekleyici ilişkiler kurması, kendine yönelik olumlu algı oluşturması, krizleri anlamlandırma ve atıf biçimini değiştirmesi, iyimser bir bakış açısını benimsemesi, öz bakımına ve fiziksel sağlığına özen göstermesi gibi bireysel çabalar önemlidir.

Afet sonrası gerçekleştirilen psikososyal müdahaleler, afete maruz kalan bireylere ve topluma destek vermeyi, uzun vadedeki olası psikolojik sorunları önlemeyi, başa çıkmaya yardımcı içsel kaynakları harekete geçirmeyi ve toplumdaki mevcut dışsal kaynakları harekete geçirerek bireysel güçlü yanları zenginleştirmeyi hedeflemektedir.

1. Afet yaşayan herkes bu deneyimden bir şekilde etkilenir.
2. Afet travması ikiye ayrılır. Bunlar bireysel travma ve toplu/kolektif travmadır.
3. Afet sırasında ve sonrasında birçok insan kendini toparlayabilir ve hayatına devam edebilir, ancak sosyal ve iş yaşamında daha az etkili olabilir.  
4. Afet sonrası bireylerin gösterdikleri stres tepkilerinin çoğu normal dışı bir olaya verilen normal tepkilerdir.
5. Afete maruz kalanların duygusal tepkilerinin çoğu, afetin günlük yaşamda neden olduğu sorunlara bağlı olarak ortaya çıkar.
6. Afet sonrası destek uygulamaları bazı durumlarda “ikinci bir afet” hâline gelebilir.
7. Birçok birey afet sonrasında ruh sağlığı hizmetlerine ihtiyaç duymadığını düşünür ve bu nedenle, bu hizmetlere yönelik başvuru yapmayabilir.
8. Afete maruz kalanlar afet sonrası tüm yardımları ve desteği ret edebilirler.
9. Afetler sonrası ruh sağlığı hizmetleri sıklıkla psikolojik olmaktan ziyade pratiktir.
10. Afet ruh sağlığı hizmetlerinin sunuldukları topluma uygun hâle getirilmesi gerekir.
11. Ruh sağlığı çalışanlarının geleneksel yöntemleri bir kenara koyması, ruh sağlığı etiketlerini kullanmaktan kaçınması ve müdahale için etkin bir destek programı kullanılmalıdır.
12. Afetzedeler diğerlerinden gelen etkin ilgi ve alakaya yanıt verirler
13. Müdahaleler afet sonrası bulunulan aşamalarla uyumlu olmalıdır. 
14. İyileşme için sosyal destek sistemleri çok önemlidir.

1. Temel hizmetler ve güvenlik
2. Toplumsal destek ve aile desteği
3. Odaklı, genel hizmetler
4. Özel hizmetler

Psikososyal destek uygulamaları, sekiz araca ya da bileşene sahiptir. Bunlar; ihtiyaç ve kaynak değerlendirmesi, psikolojik ilk yardım, Sevk etme ve yönlendirme, bilgi merkezi oluşturma, toplumu harekete geçirme, sosyal projeler ve eğitimler, çalışana destek uygulamaları şeklindedir. 

PİY’in üç temel eylem ilkesi bulunmaktadır. Bunlar “izle (İng. look)”, “dinle (İng. listen)” ve “bağlantı kur (İng. link)” olarak adlandırılır.

Stres verici olaydan saatler ya da günler sonra tekli ya da daha fazla bireysel ya da grup uygulaması şeklinde yapılan CISD, afetzedelerde görülen psikolojik tepkileri normalleştirmeyi, psikolojik sıkıntıları azaltarak dayanıklılığı artırmayı hedefler.

Bu terapi yaklaşımlarının amacı (1) stresle ilişkili psikolojik bozuklukların şiddetini azaltmak, (2) travma ile ilişkili eşlik eden depresyon, madde kötüye kullanımı gibi sorunları önlemek ya da hafifletmek, (3) bireyin günlük işlevini geri kazandırmak ya da iyileştirmek, (4) daha önce tedavi edilmiş sorunların nüksetmesini engellemek ve/veya (5) travmatik olayın getirdiği tehlikeyi bireyin kişisel güvenlik, risk, önleme ve korunma şemaları bağlamında anlamlandırılmak olmaktadır.