Afet Psikolojisi: Kapsamı ve Genel İlkeleri

Afet psikolojisinin amacı, afetlerin sonucunda çeşitli yaşlardaki bireylerde ortaya çıkan psikolojik sıkıntıları anlamaya çalışmaktır. Çünkü bu psikolojik tepkileri anlamak, kişilerde çok şiddetli ortaya çıkmalarını önlemektedir.  Konu kapsamında, özellikle çocuklar, ergenler, yetişkinler, yaşlılar ve engelliler gibi çeşitli kırılgan grupların afetlere yönelik tepkileri yer alır. Afetlerin bu kişilerde neden olabileceği psikolojik problemler incelenir ve onlar için özel müdahale programları planlanır. 

Afetlerin genel olarak insanların üzerinde travmatik ve üzücü etkileri olduğunu biliriz. Ancak kimi insanların afetler karşısında oldukça güçlü kalabildikleri, yaşama daha güzel baktıkları gözlenmiştir. Bu olumlu gelişmeye bilim insanları travma sonrası gelişim (TGS) adını vermiştir. 

Afeti yaşayan kişilerin sonrasında yüz yüze geldikleri gerginlik yaratan olayların neler oldukları, zor bir tecrübe olan afetten sonra hangi başa çıkma stratejilerini geliştirdikleri, sosyal destekle ilgili düşüncelerinin ne olduğu, psikolojik ve ruhsal sıkıntılarının neler olduğu sorularına odaklanmaktadırlar. 

Afet yaşayan insanların afetten hemen sonraki zamanlarda maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılamak önemlidir. Ancak araştırmalar yapılacaksa bu kişilerin maddi ve manevi ihtiyaçlarının göz ününde tutulmasının yanı sıra kırılganlıkları ve ruhsal sıkıntıları da dikkate alınmalıdır. İnsanlarla konuşmak, sorular sormak konusunda zamanlama yanlış ise etik koşullarda yapılmış bir araştırmadan bahsedilemez. Bu yüzden de etik kurul adı verilen değerlendirme kurullarına araştırma planı bir dosya içinde sunulmalıdır. Üniversiteler, hastaneler gibi kurumlar etik kurul izni verebilirler. 

Afet araştırmaları yapılırken genellikle anket formlarıyla veri toplamaya ve istatistiksel hesap ve sonuçlara dayanan nicel araştırma yöntemleri kullanılmaktadır. Ancak derinlemesine görüşmelerin yapılması gibi anlamaya ve yoruma dayalı nitel araştırma yöntemleri de kullanılabilmektedir

Web tabanlı araştırmalarda çok fazla sayıda kişilere ulaşılmasına rağmen, anketleri cevaplayanların araştırma sorusunun doğrudan hedef aldığı kitleye uygun bir temsili bir örneklem oluşturup oluşturmadıklarını anlamak güçtür. 

Öncelikle afetzedelerin hangi kültürel ve coğrafi alanda hangi türde bir afeti tecrübe ettikleri önemlidir. Afetzede destek programları afetin yaşandığı kültürel değerlerini dikkate alarak geliştirilmelidir. Bu programların etkili olması için önemli olduğu kadar etik bir meseledir. 

Afetzedelerin özellikle yaşa özel olarak ortaya çıkan afet sonrası travmaları söz konusu olabilir. Bu nedenle bu kişilere programların içerikleri ve ne kadar sürecekleri hakkında bilgi verilmesi gerekir. Eğer afetzedeler programların kapsadığı konuları uygun görüyor ve uygulamalara dahil olmayı kabul ediyorlarsa "gönüllü katılım" söz konudur. Bilgilendirilmiş onam alınmış bir program, ilk olarak gönüllü katılımı sağlandığını göstermektedir. 

Bir afet yaşamış olan kişilerin öncelikle güven duymaya ihtiyaçları olmaktadır. Ancak güven vermekle güvence vermek aynı şey değildir. Psikologların ellerinden gelemeyecek konularda güvence vermeleri teselliden ziyade riskli bir konudur. Özellikle yakınlarının ve kendilerinin sağlıklarına dair güvence vermek uygun değildir. 

Bazı afetzedeler oldukça metanetle ve kuvvetle hayata bağlanabilmektedirler. Ancak genel olarak ileriye dönük hayal kırıklığı duyan umutları kırılmış afetzedeler rastlanmaktadır. Bu nedenle afetzedelere ilerleyen zamanlarda çok olumlu gelişmeler olacağına dair sözler vererek yüreklerine büyük umutlar  yerleştirmenin etik olduğu düşünülemez. Yapılması gereken en iyi şey afet anından itibaren kendilerine verilecek desteklerden bahsetmektir. 

Bu etkiler genellikle başa çıkılması zor, özel ilgi gerektiren etkilerdir. Özellikle stres tepkilerinin depremin şiddetinden, verdiği maddi ve manevi zararlardan, yakınlarının kaygılı davranışlarından etkilendiğini gözlemek mümkün. Bir afet türü olarak deprem bittikten sonra, etraftakilerin yeterince destekleyici olmaması da çocukların ve ergenlerin travmaya bağlı streslerini arttırabilmektedir. 

Yetişkinleri içine alan afetle başa çıkma programlarının, onların çocuklarına yaklaşımlarını da etkileyeceği düşünülmektedir. Dolayısıyla özellikle ebeveyn olan afetzedelere çocuklarının afetten nasıl etkilenebileceği ve onlarla nasıl iletişim kurmaları gerektiği konularında bilgi verilir. Ayrıca çocukların duygularını paylaşabilmeleri için de faaliyetler yapılır. Bu bilgilendirmeler ve uygulamalar ebeveyn ve çocuk arasındaki ilişkinin gücü ile travmanın rahat atlatılmasını sağlayacaktır.

Türk Kızılayı, Türk Psikologlar Derneği, Sosyal Hizmet Uzmanları Derneği, Türkiye
Psikiyatri Derneği, Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği, Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği

Psikososyal destek verecek  yeterli bilgi ve deneyime sahip elemanların eğitimi konusundaki ihtiyaçtır.

Üniversitelerin ilgili lisans programlarında afet psikolojisi derslerine yeterli önem verilmemesidir. 

Boğaziçi Üniversitesi'nin yıllardır bünyesinde faaliyet gösteren Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü 
bilimsel projelerle ve eğitimlerle toplumda afet bilincinin oturmasına, afet öncesi koşullarda önlem alma konusunda bilgi ve becerilerin artırılmasına katkıda bulunmaktadır.

 Psikososyal müdahaleler afetten hemen sora hiç vakit kaybetmeden başlamalıdır.  Bu destek uygulamaları ilk yardımlar, eğitimler ve paylaşım grupları ile birlikte uzun dönem devam etmelidir. 
Destek uygulamaları tüm afetzedelerin ulaşabileceği
şekilde düzenlenmelidir.

Afetzedeleri sakinleştirerek güven içinde hissetmelerini sağlamak,  var olan sosyal destek ağlarından bahsetmek, öz yeterlik duygularını güçlendirmek, bilgi vermek ve ümitle yaşama bağlanmalarını sağlamaktır.

Temel olarak önlemler "hazırlıklı olmak"la ilgilidr. Hazırlıklı olmak hem birey için hem de toplum için önemli bir meseledir. Deprem öncesi binanın fiziki kontrollerinin tamamlanmış olması, hane içinde eşya sabitlemenin yapılmış olması, deprem sonrası için gereken ihtiyaçların bir çantada toplanmış olması ve aile üyelerinin bir arada sığınacakları noktayı belirlemiş olmaları önemlidir.

Afetlerden etkilenen bireylerin ve grupların etkilenme biçimleri birbirinden farklıdır. Genellikle de afetler çok geniş alanlarda meydana gelirler. Bu nedenle afet çalışmaları, kalabalık ve çok çeşitli bir topluluk içinde inceleme yapmayı gerektirirler. Bu da karmaşık ve zor bir iştir. 

Bu ilke, insan haklarına saygı ilkesidir. Afetzedelerin haklarına ve mahremiyetlerine saygı duymak, onlardan alınan bilgilerin gizliliğini korumak, kimlikleri açısından yargılamadan destek olmak insan haklarına saygı ilkesinin kapsamında yer almaktadır.