AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 3

Yaşlı nüfus homojen bir nitelik göstermemektedir. Cinsiyet, yaş, ekonomik ve sosyal konum, siyasal unsurlar gibi faktörler farklılık kaynakları arasındadır. Doğru yanıt A'dır.

Afet nedeniyle yaşanan en önemli sorunların yaşlı nüfus ve sivil toplum kuruluşları (STK) gözü ile sıralanışı farklıdır. yaşlılar: Gelir, sağlık hizmetlerine erişim, barınma, yaşlılara özelsağlık hizmetlerine ulaşım,  yiyecek ve beslenme ve aileden izole olmayı ilk sıralara koyarken STK'lar bunlardan farklı olarak psikososyal gereksinimleri ve sosyal yapıların yıkılması/zarar görmesini ilk sıralara koymaktadır. Doğru yanıt C'dir.

Bir toplumun, topluluğun ya da grubun varlığını sağlayan siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel unsurlar, toplumsal cinsiyetin içeriğini oluşturmada ve varlığını devam etmesini saplamada oldukça etkilidir. Aile, akran ve okulun genel başlıkları olan formel ve formel olmayan eğitim, sosyalleşme özellikle söz konusu rollerin devam ettirme konusunda oldukça işlevseldir. Bu roller ise beraberinde taraflar arasında güç ilişkilerinin ortaya çıkmasına yol açmaktadır ve bu güç ilişkisi de taraflar arasında eşitsizliğin, güç dengesizliğinin oluşmasını beraberinde getirmektedir.

Bu eşitsizliğin normal olarak kabul edilmesini sağlamada ise biraz önce ifade edildiği gibi siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel faktörler önemli rol oynamaktadırlar

Kadınların Stratejik Toplumsal Cinsiyet Gereksinimleri (STCG) onların toplum içinde erkeklere göre ikincil/aşağı pozisyonlarından kaynaklanır.

Afetlerin, tehlikelerin bir anlamda afet risklerinin olumsuz etkilerini minimum düzeye düşürmek ve olumlu etkilerini (fırsatlar penceresinde olduğu gibi) mümkün olan üst seviyelere taşımak amacını taşıyan afet yönetimi, afet ve toplumsal cinsiyet tartışmalarında önemli bir yere sahiptir.

Özellikle kadının kamusal alanda görünürlüğünün az olması yani stratejik ihtiyaçlarının yeteri kadar sağlanamaması gerçeği afet yönetimi ile ilgili farklı inisiyatifler tarafından uzun bir süre fark edilmemiş ve bu nedenle sorunun çözümü için gerekli adımların atılmasında oldukça geç kalınmıştır.

Afet, kadın ve kızlar için bir fırsat kapısını da oluşturmaktadır. Afet nedeni ile evlerin yıkılması, bir yönü ile kamusal alan ile özel alan arasındaki ayrımı ortadan kaldırabilmektedir. Bu olasılık ise, özel alan içinde olması geleneksel cinsiyet rolleri çerçevesince uygun görülen kadınların kamusal alana çıkmasına olanak sağlamaktadır. Özellikle afet yönetimi sürecinde kadınların da karar verme mekanizmalarına dahil olması ya da dahil olma fırsatına sahip olması, çoğunlukla kamusal alana çıkma ile birlikte gerçekleşmektedir.

Kadınların sosyal ilişkilerdeki anahtar konumu, yani “sosyal sermayalerinin” güçlü olması, afet yönetiminin sürdürülebilirliğine katkıda bulunacaktır. Sosyal sermaye, diğerleri ile ilişki kurabilme, kişileri örgütleyebilme yeteneğini kapsayan bir kavramdır ve bu yetenek, kadının toplumsal cinsiyet rolleri ile organik ilişki içinde bulunmaktadır.

Kadın ve kızları dışlayan onları erkekler ile karşılaştırıldığında ötekileştiren, ikincil konuma atan sosyal koşullar bu sosyal grubun afet ile karşılaşmasında etkisini daha da arttırmaktadır.

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu durum oldukça belirgindir. Bu ülkelerde meydana gelen afetlerde hayatını kaybeden nüfus içinde kadın ve kızların oranının fazlalığı bu durumun bir kanıtı olarak kabul edilebilir. Sosyalizasyon süreci içinde kız ve erkek çocuklarına uygun görülen davranış biçimleri (kızların koşmasına, ağaçlara tırmanmasına, yüzmesine izin vermeyen kültürler gibi), kadın ve kızların bu becerilerden yoksun olmasına neden olarak, sel, deprem gibi doğal afetler sırasında hayatta kalma şanslarını düşürmektedir.

Afetin yarattığı kaos ortamında kadın ve kızların, erkeklere nazaran daha kırılgan olmasının arkasında yatan nedenleri Ariyabandu and Wickramasinghe (2004) şu şekilde sıralamaktadır:
• Sosyal hareketlilik açısından sınırlılıklar, bunun yanı sıra sosyal ve kültürel olarak kadınların erkeklere bağımlı olması durumu,
• Uyarı bilgilerine ulaşmada ve bu uyarılara tepki verme (afet anında yapılması gereken davranışlar) konusunda sınırlılıklarının ve zayıflıklarının olması durumu,
• Cinsel istismara, hane içi ve dışı şiddete yüksek oranda maruz kalma riski,
• Çocuk doğurma ve büyütme ile ilgili faktörler,
• Okuma yazma ve okullaşma seviyesinin oranının düşük olması ve
• Aile içindeki tüm kesimlerin (çocuk, yaşlı, hasta, engelli, genç gibi) bakımından sorumlu olması.

Geleneksel cinsiyet rollerinden biri olan annelik rolünü içselleştirmiş olmak, diğer bir deyişle anneliğin gereklerini yerine getirmeye çalışmak ya da yerine getirememek kadının psikolojik sağlığına olumsuz yansımaktadır.

Bu durumu Bourdieu (1980)un sembolik şiddet kavramı ile açıklamak
mümkün olabilmektedir. Geleneksel cinsiyet rollerinin ataerkil düşünce yapısı ve pratiğinin somut unsurlarından biri olması olarak ifade edilen bu durum, kadının kendisini zor koşullarda bile öncelikli olarak yapması gereken işin annelik statüsünün gereğini rollerini yerine getirme konusunda zorunlu hissetmesine neden olabilmektedir.

Doğal afetler özelinde farklı toplumlarda gerçekleştirilen araştırmalar, kadınların erkeklere nazaran erken uyarı sistemlerini daha fazla dikkate aldıklarını ifade etmektedirler. Diğer bir deyişle kadınlar sorunlar karşısında çözüm yolları bulma ya da olanları dikkate alma konusunda erkeklere kıyasla daha hassas davranmaktadırlar. Bu durum, geleneksel rolleri çerçevesinde kadınların korumacı yönleri ile açıklanabilir. Böylesine bir özellik kadınlar için bir yandan olumlu bir durumu yaratırken, diğer taraftan büyük bir yük oluşturmaktadır. Aynı argüman erkekler için de geçerlidir. Erkeklerin uyarı sistemlerini dikkate almama eğilimleri, hayatlarını riske sokmalarını beraberinde getirebilmektedir.

Afet çalışmaları, erkeklerin sosyal olarak kırılgan, güçsüz oldukları alanları (eşitsizliğe maruz kaldıkları alanları), afete verdikleri tepkileri ve afet sonrasındaki iyileşme süreçlerini daha ayrıntılı olarak anlama şansını elde etmektedirler. Bu analizler sonucunda erkeklerin afet nedeni ile ölüm oranlarının kadınlara nazaran daha yüksek olduğu, erkeklerin göç etme eğilimlerini afet sonrasında arttığı (yeni bir yaşam kurmak, iş bulmak için), afetlere ilk müdahale eden sosyal kesim oldukları için psikososyal yönden etkilendikleri ortaya çıkmıştır.

Afetin hemen sonrasında ya da sonraki dönemlerde gerçekleşen değişimler,
dönüşümler afet yönetiminin “tepki” ve “iyileşme” aşamalarını oluşturmaktadır. Afetin sosyal değişimi ve dönüşümü gerçekleştirme gücü de bu evrelerde karşımıza çıkmaktadır. Tepki evresi, afetin hemen sonrasındaki arama kurtarma faaliyetlerini, biyolojik ve psikolojik sağlık hizmetlerini, barınma ve güvenlik hizmetlerini kapsamaktadır. İyileşme aşaması ise, afet öncesi koşullara ulaşmak amacı ile yapılan müdahaleleri içermektedir.

Afet sonrası koşullara geri dönmek için yapılması gereken iyileştirme faaliyetlerini etkileyen üç tür faktör; eylem, kapasite ve konteks/bağlamdır.

Konteks/bağlam: Afetin gerçekleştiği andaki sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel konteks/ bağlam yani ortam da, değişmenin yön ve hızına etkide bulunabilir. Afet, afet öncesi koşulların –özellikle olumsuz koşulların daha da güçlenmesine olanak sağlayabilmektedir. Bu durumda, afet öncesi koşulların ortadan kaldırılmasına yönelik yeni bir toplum düzeninin yaratılması, toplumun genelinin iyiliği için tercih edilebilmektedir.

Afet aracılığı ile statükonun, toplumun dengesinin yani normal işleyişinin bozulması [V2] sorunu, toplum içinde yeni ihtiyaçların oluşmasına ya da var olan ihtiyaçların daha da artmasına sebep olmaktadır. Bu gereksinimler ise, mikro seviyedeki yenilikler ve uzmanlıklar ile karşılanmaktadır [M3]. Bu yenilikler, toplumun geneli için “fırsatlar penceresi” yaratma potansiyelini içermektedir. Söz gelimi, afet sonrası tepki ve iyileşme süreçlerinde, afet topluluğunun deneyimlerinin afet yöneticileri ve yerel politikacılar tarafından dikkate alınması bir yenilik, bir icat olarak kabul edilebilir.

Mikro seviyedeki yenilik ve uzmanlıkların bu gereksinimleri karşılaması [M3]:

Sıradan insanların, sivil toplum kuruluşlarının (STK’lerin) afetzedelerin ihtiyaçlarını karşılama girişimleri (Marmara Depremi sonrası AFAD ve mahalle gönüllülerinin girişimleri örnek olarak verilebilir).

Afetlerin en temel özellikleri arasında yer alan statükoyu, yani sosyal yaşamın olağan, normal işleyişini sekteye uğratması, onu deneyimleyen kişilerde farklı tepkilerin oluşmasına neden olmaktadır.

Afet ve afet riski yönetimi, afetlerin yıkıcı etkilerini minimum seviyeye indirme amacını taşımaktadır. Bu hedefe ulaşmak için ise afet farkındalığının ve kültürünün bireysel ve toplumsal düzeyde oluşmasına ve sürekli canlı tutulmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu değişim kültürel ve siyasal alandadır.

Kurtulma olasılığının varlığına inanma ve bu olasılığın gerçekleşmesi için kişi ya da grupların ne yapacaklarını tam olarak bilememesi, panik ortamının oluşumuna katkıda bulunmaktadır. Kişi ya da grupların kriz ortamından uzaklaşacaklarına dair bir beklentisinin olmaması, kurtulma yönünde bir girişimin gerçekleşmemesine neden olmaktadır.

Afet sonrasında intihar eğilimlerinin azaldığına yönelik tartışmalar da afet çalışmalarında karşımıza çıkmaktadır. Bu eğilimin arkasında, özellikle “kaderci” anlayış ve pratiğin önemli bir etkisi bulunmaktadır. Afetlerin dinsel nedenler ile ilişkilendirilmesi, kişileri daha güçlü kılmakta ve bu durum intihar eğiliminin oluşmasına engel olmaktadır.