AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 2

Afet nedeni ile ekonomik kaynakların yok olması, özellikle hane reisi olarak kabul edilen geleneksel aile yapısı içindeki erkeklerin işsiz kalmaları, göç olgusunu tetikleyen bir diğer unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Geleneksel toplumlarda görülen kırdan kente yönelik göç hareketinde olduğu gibi, afet sonrasında erkekler iş bulma ve geleneksel rollerini yerine getirme amacı ile göç etmektedirler. Cevap B seçeneğidir.

Kültürel normların afet sonrasında değiştirilmesi/yozlaştırılması; savaş, terör gibi afetlerde düşman olarak kabul edilen toplumun değerlerinin küçümsenmesi hatta aşağılanarak değersizleştirilmesine örnektir. Özellikle namus ve kadın üzerinden gerçekleştirilen aşağılama girişimleri bu durumlara örnek olarak verilebilir.

Değişim dönüşüm sonrası kırılganlıklar [Y]: Afet öncesi koşullarda bilinmeyen yeni kırılganlık alanlarının, yeni rejim aracılığı ile farkedilmesi

Etkilenme oranı, afete maruz kalan ülkelerin fiziki ve beşerî altyapısına, afetle yaşama kültürüne, hazırlık düzeyine ve ilgili pek çok faktöre bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Ülkelerin gelişmişlik düzeyleri ile kırılganlık düzeyleri arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Buna göre afetlere karşı en kırılgan ülkeler sıralamasında, ilk beşte Madagaskar, Orta Afrika Cumhuriyeti, Mozambik, Burundi ve Liberya yer almaktadır. Ancak Yemen, afetlere karşı baş etme eksikliği bulunan ülkeler sıralamasında ilk beşte yer alan ülkelerdendir.

Afetlere karşı baş etme eksikliği bulunan ülkeler sıralamasında ilk beşte Afganistan, Sudan, Haiti, Yemen ve Çad  yer almaktadır. Ancak Burundi, afetlere karşı en kırılgan ülkeler sıralamasında ilk beşte yer alan ülkelerdendir.

Afetlerin toplumsal yaşam üzerindeki etkileri ve ortaya çıkarttığı en yüksek kırılganlık özellikle kadınlar, engelliler, çocuklar, yaşlılar, gençler üzerinde çok daha yüksek düzeyde gerçekleşmektedir. Buna göçmenleri ve azınlıkları da eklemek mümkündür.

Vanuatu, Tonga, Filipinler, Japonya, Kosta Rika, Guatemala, El Salvador, Bangladeş, Şili, Hollanda, Fiji, Kamboçya gibi ülkeler dünyada afetlere en fazla maruz kalan ülkeler arasında sıralanabilir.

Konutlar, şirketler ve altyapı depremin ekonomiye doğrudan maliyetleri arasında yer alırken, dolaylı maliyetleri; katma değer kaybı, acil yardım harcamaları ve toplam hasar kaybıdır.

Göç, yaşam alanlarının tahribi, işgücünün yaşam kalitesini düşürmesi, toplumsal psikolojiyi bozması,tüketim tercihlerinin ve önceliklerinin değişimi gibi etkiler afetlerin toplumsal etkileri arasında yer almaktayken üretim (iktisadi faaliyet) alanlarının tahribi afetlerin ekonomik etkileri arasında yer almaktadır.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, İnsani Gelişme Raporu- 2014, kırılganlığı geleneksel olarak, şoklara karşı sigortalanmayı ve mülk ve gelirleri çeşitlendirmeyi de kapsayan risk yönetimini ve risklere maruz kalma durumu olarak tanımlamaktadır.

Makroekonomik performans, yoksulluk, harici sektör performansı gibi göstergeler ekonomik etkinlik; eğitim ve sağlık, demografi ve istihdam ve ordu gibi göstergeler ise sosyal etkinlik kapsamında yer almaktadırlar. Ekonomik meşruiyet çerçevesinde yer alan göstergeler ise; yatay eşitlik, hükümetin etkinliği ve iş çevresidir.

Makroekonomik performans, yoksulluk, harici sektör performansı gibi göstergeler ekonomik etkinlik; yatay eşitlik, hükümetin etkinliği ve iş çevresi gibi göstergeler ekonomik meşruiyet ve eğitim ve sağlık, demografi ve istihdam ve ordu gibi göstergeler ise sosyal etkinlik kapsamında yer almaktadırlar.

Birleşmiş Milletler İnsani Gelişme Raporu (2014)'na göre yoksullar ve toplumdan dışlanmış kayıt dışı çalışanlar ekonomik şoklar ve sağlık şoklarına karşı daha fazla kırılgandırlar.

Mochizuki ve Chang (2017)'e göre afet sonrası iyileşme faaliyetlerini etkileyen üç tür faktör söz konusudur. Bunlar: Eylem, Kapasite, Konteks/bağlamdır.

Genel olarak hemen hemen afetlerin hepsinde bazı ortak noktalar bulunmaktadır:
• Afetler, meydana geldikleri toplum ya da onun alt kesimlerinde geçici olarak-kısa ya da uzun süreli olabilir- normal işleyişi (statükoyu) bozmaktadırlar.
• Afetler, meydana geldikleri toplum ya da onun alt kesimlerinde fiziksel ve ekonomik alanlarda ve toplum üyelerinin yaşam durumlarında önemli sorunlara (ölüm, yaralanma gibi) yol açmaktadırlar.
• Afetler, afet öncesinde kendi kendine yetebilme kapasitesine sahip olan toplumun ya da onun alt kesimlerinin belirli bir süre dışarıya bağımlı hale gelmesine neden olmaktadır.
• Afetler, afet öncesi ile kıyaslandığında toplumun farklı kesimleri için yeni fırsatlar, daha iyi koşulları beraberinde getirebilmektedir.

Politik anlamda alınan önlemler toplumların afetlere karşı daha hazırlıklı ve dayanaklı olmasını beraberinde getirebilmekte ve böylece afet öncesinde afete karşı daha kırılgan durumda olan toplumların güçlenmesi gerçekleştirilmiş olabilmektedir. Bu olasılık 2015 yılında yayınlanan Sendai Afet Riski Azaltma Çerçevesi’nin gündemini oluşturmuş ve özellikle bu söylem “geçmişi daha iyi inşa etmek” ifadesi ile sloganlaşmıştır. Bu çerçeveye göre afetlerin statükoyu bozma özelliği, normal hayatın önceki koşullardan daha iyi koşullarda yeniden yaratılmasına olanak sağlamaktadır. Diğer bir deyişle afetler, etkilenen topluma “fırsatlar penceresi ” sağlama potansiyeline sahiptirler. Bahsi geçen “fırsatlar penceresi” çoğunlukla, afet sonrasındaki süreçleri kapsamaktadır.

Gruplarda hakim olan biz duygusunun, ani ve beklenmedik olaylar karşısında ortadan kalkması panik olarak isimlendirilmektedir.

Afetlerin en temel özellikleri arasında yer alan statükoyu, yani sosyal yaşamın olağan, normal işleyişini sekteye uğratması, onu deneyimleyen kişilerde farklı tepkilerin oluşmasına neden olmaktadır. Bununla birlikte afetlerin bir diğer niteliği olan, dış unsurlara kısa ya da uzun süreli bağımlı olma durumu da insanların tutum ve davranışlarının farklılaşmasını beraberinde getirmektedir. Bunlar; panik, şiddet, suç, intihar ve göç olarak sıralanabilir.

Afet, meydana geldiği toplumlarda toplumun nerdeyse tümünü kapsayan bir travmaya neden olmaktadır. Bu travma ile mücadele etmek için toplumların geliştirdiği kültürel kökenli yanıtları Volkan (2005) şu şekilde özetlemektedir:
• Tüm toplum tarafından paylaşılan yeni uğraşların/ yeni sembollerin geliştirilmesi: Kültürel anlamda ortak sembollerin üretilmesi toplumların bir arada var olmasını kolaylaştırmaktadır. Anıtlar, sanat eserleri bu başlık altında değerlendirilebilir.
• Kültürel normların afet sonrasında değiştirilmesi/yozlaştırılması: Savaş, terör gibi afetlerde düşman olarak kabul edilen toplumun değerlerinin küçümsenmesi hatta aşağılanarak değersizleştirilmesi. Özellikle namus ve kadın üzerinden gerçekleştirilen aşağılama girişimleri bu durumlara örnek olarak verilebilir.
• Nesilden nesile aktarma: Toplumlar travmaya karşı tüm üyeleri bir arada tutacak yeni bir değer oluşturamadığı takdirde bu görev, gelecek kuşaklara devredilir. Yahudi soykırımı ile ilgili olarak günümüzde de devam eden girişimler-belgeseller, filmler gibi- bu başlık altında değerlendirilebilir.

Oluşum süreleri ister kısa ister uzun olsun, afeti deneyimleyen insan birlikteliklerinde ortaya çıkan ilk tepki panik olmaktadır. Söz konusu kavramı afet sosyolojisi içinde ilk kullananlar arasında  Quarantelli (2001) yer almaktadır.