AFET PSİKOLOJİSİ VE SOSYOLOJİSİ - Deneme Sınavı - 3

Türkiye’de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alınmasının tarihi çok yenidir; bu alanda yapılmış ilk sosyolojik çalışmalar ancak 1990’lı yılların sonlarına uzan-maktadır. 1999 Marmara Depremi afet araştırmalarının içeriği ve yönelimi açısından da bir dönüm noktası oluşturmuştur. Bu deprem bir yandan,
afetleri sonuçları toplumsal olan ‘doğal’ bir olgu olarak inceleme eğilimine sahip fen bilimcilerin aksine, afetin kendisine toplumsal bir olgu olarak yaklaşan sosyolojik araştırmaların yükselişine neden olmuştur. Bir yandan da afetleri devlet- sivil toplum ilişkisinin ve demokrasi sorununun bir konusu hâline getirerek yeni tartışma alanları yaratmıştır.

Afet Literatüründe Afet-Tehlike Ayrımı Açısından “Acil Durum Yönetimi”:
Afet ve tehlike tanımları arasındaki bu söz konusu ayrımdan hareketle, birçok sosyoloğun acil durum yönetimini; “potansiyel tehlikeli durumlarda var olan belirsizliklerin en aza indirgenmesi ve kamu güvenliğinin en üst düzeye çıkartılması süreci” olarak nitelendirdiği görülmektedir. Acil durum yönetimi
kavramsallaştırmasının bu noktada yöneldiği temel amaç, bir felakete ilişkin olarak; “bir felaketin yaşam döngüsünü”, afet öncesi, afet anı ve sonrasını; ona hazırlıklı olmak, yanıt vermek, iyileştirme ve etkilerini en aza indirgeme gibi birtakım strateji ve taktiklerin uygulanması yoluyla acil durumların veya felaketlerin maliyetlerinin sınırlandırılması oluşturmaktadır. Bu maliyetlerin sıfırlanması söz konusu olamaz.

Afet sonrası destek uygulamaları bazı durumlarda “ikinci bir afet” hâline gelebilir. Bireyler afet sonrasında barınma, gıda gibi konularda yardım alabilmek için bürokratik bağlar kurmak ve resmî süreçler başlatmak zorunda kalabilirler. Bu süreçlerin beraberinde getirdikleri zorluklar bir süre sonra bireylerde öfkenin ve hayal kırıklığının ortaya çıkmasına neden olabilir. Bu duyguların, afetzede destek gruplarında olduğu gibi, yapıcı kanallara aktarılması önemlidir.

Tedeschi ve Calhoun’un modeline göre, bireyler beş farklı alanda değişim yaşamaktadır. Bu değişim alanları ve travmatik olaylar sonrası bu türde gelişim yaşayanlarda çok sık rastlanan ifadeler şöyle sıralanmaktadır:
1. Yeni olanakların algılanması: “Yaşadığım bu
olaydan sonra hayatıma yeni bir yön verdim”,
“Hayatımı daha iyi ve yararlı şeyler yaparak
geçirebileceğimi anladım”
2. Kişiler arası ilişkilerin güçlenmesi: “Bu ya-
şadığım olay sonrasında zor zamanlarda baş-
kalarına güvenebileceğimi anladım”, “Kendimi diğer insanlara daha yakın hissetmeye
başladım”
3. Bireysel güçlülük: “Bu olaydan sonra düşündüğümden daha güçlü olduğumu anladım”,
“Olayları olduğu gibi kabullenmeyi öğrendim”
4. Manevi değişim: “Olaydan sonra manevi konuları daha iyi anladım”
5. Yaşamın kıymetini anlama: “Olaydan sonra,
yaşadığım her günün değerini anladım”

Doğru yanıt C seçeneğidir.

Psikososyal destek uygulamaları, sekiz araca ya da bileşene sahiptir;
1- İhtiyaç ve kaynak değerlendirmesi
2- Psikolojik ilk yardım 
3- Sevk etme ve yönlendirme
4- Bilgi merkezi oluşturma
5- Toplumu harekete geçirme : Bireylerin kendine yardım ve bakım becerilerini geliştirmek amacıyla, iç ve dış kaynaklardan yararlanarak afet sonrası sorunlara çözüm bulmaya çalışılır. Bireylerin güven ve kontrol algılarını yeniden yapılandırılma, normalleştirme için çalışmalar yürütülür.
6- Sosyal Projeler
7- Eğitimler
8- Çalışana destek uygulamaları

Rutin bir doğal sürecin afet olarak nitelendirilmesi için, sosyal bir sonuç doğurması; insanlara, sosyal sistemlere ve binalara yaygın bir hasar vermesi; bireysel, sosyal ve fiziksel tahribata yol açması; genel sosyal, ekonomik ve politik aktiviteyi sekteye uğratması gereklidir. Kısacası, doğal riskler, bireylere, binalara, sosyal, ekonomik ve politik yaşama zarar verdiğinde bir doğal afetle karşı karşıya kalınmaktadır.

C seçeneği bu unsurlar arasında yer almaz.

Afet Sosyolojisi Literatürü Açısından Dört Önemli Boyut:

• Afetlere ilişkin mitler
• Afet araştırma yöntemleri
• Afet teorileri
• Afet çalışmalarında sosyal eleştiri boyutu

Kreps ve ekip arkadaşları, kasırga, fırtına ve benzeri felaketler sırasında verilen tepkilerin, toplumsal yapı örüntüleri olarak sergiledikleri modelleri belgelemek amacıyla yüzlerce DRC mülakatını kodlamışlardır.

Onların yapısal örüntü kodları dört temel anahtar analitik niteliği yansıtmaktadır; “alanlar”, “görevler”, “aktiviteler”, “insani ve materyal kaynaklar”.

D seçeneği sebepler bunlar arasında yer almaz.

Tüm tehlikeler yaklaşımı doğal afetlerin, insan eliyle ortaya çıkmış biyolojik ya da
teknolojik tehditlerin, bizi, ailemizi, evimizi, işimizi ve içinde yaşadığımız topluluk ve toplumu etkileyebilmesi anlamında kullanılan bir terimdir.

Afet planları davranışsal tepki için kılavuzlar olacaksa, bunları uygulayanlar tarafından geliştirilmelidirler (Dynes ve Drabek, 1994).

Doğru cevap B seçeneğidir. Diğer seçeneklerin bazılarında, depremden etkilenen veya etkilenmeyen halkın afet konusunda farkındalığının arttırılmasına yönelik çalışmalar yer almaktadır. Bazılarında ise afet süreci öncesinde uzmanların eğitim ve hazırlığına yönelik çalışmalar yer almaktadır. Ancak B seçeneğinde bir doğal afet gerçekleştikten sonra bölge halkına verilen psikososyal çalışmalardan, diğer deyişle bir krize müdahale çalışmasından bahsedilmektedir. Bu nedenle B seçeneği afet farkındalığını arttırma çalışmaları içerisinde yer almamaktadır.

Bu projede 1999 Marmara ve Düzce depremlerinden
etkilenen halkın afet farkındalığı ve hazırlıklı
olmalarını geliştirmek amaçlanmıştır.

Travmatik olaylar sonrasında çocukların tepkilerini incelemek üzere 1950’lerde yapılan çalışmaların genellikle tek bir zaman aralığında alınan ölçümlere dayalı ve ebeveynlerden bilgi toplama yoluyla edinilen sonuçları içerdiği gözlemlenmektedir. Bu çalışmaların bulguları ise, çocukların afetlerden etkilenmediğini yönünde bir günümüzde geçerliğini yitirmiş bir çıkarıma yol açmıştır. Çocukların olaylardan etkilenmediği sonucuna varılmasının asıl nedeni, ölçümlerin yetişkinlere yönelik ölçütler dikkate alınarak yapılmış olması ve o
dönemlerde çocukların travmatik olayları fark etmeyip anlamayacağı yönünde yaygın bir toplumsal anlayışın varoluşudur.

Afetler daha önceden tahmin edilmeleri güç olması ve çok yıkıcı zarar ve kayıplara yol açmaları nedeni ile maruz kalan bireylerde travmatik psikolojik etkiler yaratabilmektedir. Terör olayları buna çok iyi bir örnektir. Örneğin, bir bombalama olayının nerede olacağını bilebilmek mümkün olmadığından buna hazırlanmak da göreceli olarak mümkün değildir. Böyle bir terör olayında olay yerinde bulunan çok sayıda kişi doğrudan etkilenmektedir. Doğrudan ya da birincil olarak etkilenenlerin yanı sıra olay ile ilgili medyada verilen haberleri izleyenler, olay yerinde çalışanlar, olay yerinde olanların yakınları gibi grupları da düşündüğümüzde çok geniş bir kitlenin doğrudan veya dolaylı olarak etkilenebilecekleri öngörülebilir. Bunun yanı sıra çoğu afet olayında ne olacağını kontrol edebilmek ve meydana gelen yıkımları etkileyebilmek, en azından olay olduktan sonra, mümkün değildir. Bu nedenle afet olayları insanların kontrol ve yaşamları üzerinde söz sahibi olabilme duygularını da yıkabilmektedir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Afet psikolojisinin ikinci temel alanı psikolojik etkileri önlemeyi ve azaltmayı hedefleyen uygulamaları geliştirmek ve uygulamaktır. Bu uygulamaları genel olarak psikososyal müdahaleler olarak adlandırmak mümkündür. Bu müdahaleler afetten hemen sonra başlamalı ve uzun dönemde de devam etmelidir. Destek uygulamaları tüm afetzedelerin ulaşabileceği şekilde düzenlenmelidir. Psikolojik ilk yardım, psikoeğitim ve anlamlandıma/paylaşım grupları bu uygulamalardan bazılarıdır. Bu müdahaleler sırasında afetten daha çok etkilenenlerin saptanması ve uygun psikolojik/psikiyatrik müdahale için yetkin kişilere/ kurumlara yönlendirilmeleri de gerekir. Psikolojik ilk yardım (PİY), afetzedelere güvenlik duygusu verecek, onları sakinleştirecek, sosyal destek ağları ile bağ kurmalarını, öz yeterlik duygularını pekiştirecek, kaynaklarla ilgili bilgi verecek ve umut aşılayacak bir yöntemdir. Doğru cevap C seçeneğidir.

Son yıllarda, hem klinisyenler hem de araştırmacılar, travmatik olayların çocuk ve ergenler üzerindeki psikolojik etkilerini ve oluşan bu etkilerin tedavisini anlama ve geliştirme konusuna daha fazla ilgi göstermeye başlamışlardır. Bu alanda artan çalışmalar sonrasında, 2014 yılında yayınlanan DSM-5 Tanı Ölçütleri Kitabı’nda artık okul-öncesi dönemi kapsayan 6 yaş ve öncesi çocuklara TSSB tanısı koymak için kullanılabilecek, bu yaş grubuna özgü ayrı ölçütler belirlenmiştir. Çocukların gelişimsel özelliklerini göz önünde bulunduran kriterler kullanıldığında, kullanılmamasına kıyasla bir psikiyatrik tanı almalarının 3 ila 8 kat fazla olduğunu vurgulamaktadır. Bu bilgiler ışığında doğru cevap C seçeneğidir.

Amerikan Psikiyatri Birliğinin hazırladığı ruhsal rahatsızlıkların sınıflandırılması sistemi olan DSM-III’te, 1980 yılında ilk defa travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) tanısına yer verilmiştir. Bu tanı, travmatik bir yaşantıAsı olan kişilerde kaçınma, travmatik anıyı tekrar tekrar imgeler olarak veya rüyalarda yaşamak ve aşırı uyarılmışlık tepkileri ile belirlenmektedir. TSSB’nin resmî olarak tanınması ile birlikte afetlerin olası psikolojik etkileri ve bu etkileri azaltmaya yönelik müdahalelerle ilgili araştırmalar hız kazanmıştır. Afetler sonrası ortaya çıkabilecek TSSB, depresyon, komplike yas gibi psikiyatrik bozuklukların tedavisi afet psikolojisi içerisinde yer almakla birlikte, afet psikolojisinin alanı bir önceki bölümde anlatıldığı gibi çok daha geniştir. Doğru cevap D seçeneğidir.