Afetlerde Uygulanan Ekonomi Politikaları

Dünya üzerinde yaşanmış olan deneyimler afet yönetimi konusunda “afet öncesi aşamalar”ın çok daha önemli olduğunu göstermektedir. Afet öncesi aşamalara odaklanmak afetlerde yıkımların daha az ve daha düşük maliyetli olmasını sağlar. Bu strateji aslında mali açıdan bir tür tasarruftur, yani “korunma tedaviden iyidir” demek mümkündür. Afet öncesindeki çalışmalar ne kadar başarılı olursa afet sonrasında ihtiyaç duyulacak kaynaklar o kadar az olur.

1999 Depremi sonrasında yetersiz olmakla birlikte oldukça başarılı çalışmalar yapılmıştır. Bunların başında AFAD’ın (T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı) 5902 sayılı Kanunla kurulması gelmektedir. AFAD, ihtiyacı olan kaynakları yatırım programı için tahsis edilen bütçeden ve cari bütçeden karşılayan ve esnek finansal yapıya sahip olan bir organizasyona sahiptir. Bunun dışında da çok sayıda uygulama vardır ki en önemli uygulamalardan biri de deprem bölgesinde yer alan ülkemizde zorunlu deprem sigortası uygulamasının getirilmesidir. 

Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla, afet öncesinde, afet sırasında ve afet sonrasında alınması gereken önlemlerin ve yapılması gereken çalışmaların planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi, desteklenmesi,
gerekli mevzuat ve kurumsal yapılanmaların oluşturulması veya yeniden düzenlenmesi ve etkin/verimli olarak uygulanabilmesi için toplumun tüm kesimlerini kurum ve kuruluşlarıyla faaliyetlere dâhil eden, kaynakların belirlenen stratejik hedefler ve öncelikler doğrultusunda kullanılmasını sağlayan çok yönlü, çok disiplinli ve çok aktörlü bir yönetim süreci olarak tanımlanmaktadır (Kadıoğlu, 2008: 10; Kalkınma Bakanlığı, 2014: 3). Daha kısa bir ifadeyle afet yönetimi “afet safhalarında yapılması gereken faaliyetlerin koordine edilmesi ve yönetilmesidir”.

Afetleri sistematik olarak ele alan ilk temel yaklaşım 1979 yılında ABD’de ortaya konulan ve bütün afet türlerinde paydaş olan yönetim unsurlarının bir süreç içinde ele alındığı “Bütüncül Acil Durum ve Afet Yönetimi” yaklaşımıdır.

Türkiye’de 2009 yılında çıkarılan 5902 Sayılı Kanunla kurulan AFAD’ın da kuruluş ve organizasyon felsefesini oluşturmaktadır. Bütüncül afet yönetimi yaklaşımı ile diğer yaklaşımların “tehditler/tetikleyen unsurlar”, “aşamalar/fonksiyonel alanlar”, “aktörler”, “değişkenler” ve “disiplinler” açısından  karşılaştırma yapılır.

• Ülke sınırları içinde doğal ve insan kaynaklı tehlike, risk ve afetler sonucunda, insan hayatı, mal-mülk, çevre, tabiî ve kültürel varlıklar açısından ortaya çıkabilecek maddi ve manevi kayıp ve zararların önlenmesi,
• Risklerin belirlenmesi ve azaltılması,
• Planlama, eğitim, tatbikat ve benzeri hazırlık çalışmalarının yapılması,
• Tahmin ve erken uyarı sistem ve yöntemlerinin geliştirilmesi,
• Gerektiğinde etkin müdahale ile kayıp ve zararların artmasının engellenmesi,
• Acil yardım, iyileştirme ve yeniden inşa çalışmaları ile afetlere daha hazır bir şekilde şehir yaşamının hızla normale dönebilmesi.

1. Kayıp, zarar azaltma ve önleme (Mitigation),
2. Hazırlıklı olma (tahmin, erken uyarı ve afetler) (Preparation),
3. Müdahale ve etki analizi (Response),
4. İyileştirme (yeniden yapılandırma) (Recovery).

Bütünleşik afet yönetimi sisteminde kayıp ve zarar azaltma, hazırlık, tahmin ve erken uyarı, afetler ve etki analizi gibi afet öncesi korumaya yönelik olan çalışmalara “risk yönetimi” denilirken; müdahale, iyileştirme, yeniden yapılanma gibi afet sonrası düzeltmeye dönük olarak yapılan çalışmalara ise “kriz yönetimi” olarak adlandırılır. 

Afetlere karşı alınacak tedbirler için harcanacak ekonomik kaynakların geri dönüş oranları oldukça yüksektir. Alexander (2002)’da belirtildiği üzere afetlere karşı alınacak tedbirler kapsamındaki harcamalar ile kayıplar arasında istatistiksel olarak hesaplanmış oran 1:1,3 ile 1:1,9 arasındadır. Yani bir birimlik harcama ile 1,3-1,9 birimlik ekonomik zarar önlenebilmektedir.

ABD de kullanılan “yönetsel sorumluluk sistemi”ni uygulamaktadır. FEMA koordinasyonunda gerçekleşen bu sistem yerel, bölgesel ve ulusal düzeydeki yönetimlerin sorumluluk paylaştıkları bir yapıya sahiptir. Afet ortaya çıktığında önce yerel yönetim kaynakları, yetersiz kaldığında eyalet yönetimi kaynakları, o da yetersiz kalırsa federal kaynaklar kullanılır. FEMA temelde
parlamentonun ayırdığı bütçeyi kullanır ve mali fonksiyonu bütçede belirtilen miktarda kaynağı afet bölgelerine uygun kriterlere göre dağıtmasıdır.

• Siyasî endişeler

• Ahlaki tehlike

• Zamansal tutarsızlık

• Afetler İçin Tasarruf Etme Çelişkisi

Sigorta sisteminde temel mantık risklerin bir ticari mal gibi piyasada alınıp satılabilmesine olanak tanımasıdır.

Avrupa ülkelerinde afet teminatlarının durumu incelendiğinde kanunen zorunlu teminatların en fazla olduğu ülkeler sırasıyla Fransa, İsviçre ve Belçika’dır. 

Her bir aracın uygulanması maliye politikasının şu alt politikalarını oluşturur: Harcamalar politikası, vergi politikası, borçlanma politikası, destekleme politikası, teşvik politikası ve ticaret politikası.

Vergi idaresi afetten zarar görenler için vergi yüklerini hafifletici önlemler alabilir. Bu önlemler arasında tahakkuk etmiş vergilerin
tahsilinden vazgeçme, hızlandırılmış amortisman yöntemini kullanma, katma değer vergisinde indirime gidilmesi ve afet döneminden önce alınan vergilerin iade edilmesi gibi “vergi yükünü hafifletici tedbirler”; vergi ödemelerini erteleme gibi “vergi ödevlerini hafifletici tedbirler alınabilmektedir.

Doğal afetlere karşı piyasa düzeni içinde kalmak suretiyle kullanılabilecek en akılcı yöntemlerin başında afete karşı koruma sigortalarının yapılması gelmektedir. Devletler bu sigortaların yapılmasını teşvik etmek amacıyla çeşitli vergi avantajları sağlamaktadır. Bunların başında kişi ve kurumların yaptırmış oldukları afet sigortalarının bedellerinin bir kısmını veya tamamını vergi matrahlarından indirebilme imkânı gelmektedir. Devlet afet sigortası yapan şirketlere de bazı teşvikler verebilir. Örneğin
sigorta şirketlerine yaptıkları afet sigortalarına karşı ayırmak zorunda oldukları teminatları vergilerinden düşebilme imkânı tanınabilmekte veya büyük doğal afetlerin gerçekleşmesi durumunda zor durumda kalan sigorta şirketlerinin vergileri ertelenebilmektedir. 

• Mücbir sebep müessesesi 

 • Terkin müessesesi

• Fevkalade Amortisman

Fevkalade Amortisman: Vergi Usul Kanunu’nun 317. Maddesinde düzenlenmiş olan bu konuya göre doğal afetler sonucunda amortisman uygulanan iktisadi değerlerin kaybedilmesi durumunda bu iktisadi değerlerin bir defada amortisman ayrılarak gidere dönüşmesi, böylece vergi matrahının indirilen gider kadar düşmesi sağlanmaktadır.

Devlet iç borçlanma yoluna gittiğinde piyasaya hazine bonosu ve tahvil ihraç eder.

Öncelikle afetler negatif üretim şoku meydana getirirken enflasyon üzerinde de yukarı yönde baskı oluşturur. Öte yandan afet zararlarını karşılamak üzere yoğun iç borçlanmaya giden bir hükümet bazen çok yüksek faiz oranlarıyla karşılaşabilmektedir. Bu etki ülke geneli düşündüğünde bazı ters etkiler de meydana getirebilir. Zira afet nedeniyle satış ve üretimi azalan firmalar faiz yüksekliğinden de olumsuz etkilenir. Yüksek faizler tüketici kredilerine yansıyarak alışverişleri kısıtlarken yatırımları da baskılar.
O nedenle doğal afetlerin yükselen faizler nedeniyle ortaya çıkacak olan olumsuz etkileri uygun para politikalarıyla dengelenmeli ve yükselme eğilimindeki faiz oranları seçilen etkili para politikası araçlarıyla kontrol altında tutulmalıdır.