Afetlerin Dolaylı ve İkincil Ekonomik Etkileri

Üretimdeki düşüşe ve hizmetlerin karşılanmasındaki aksamalara bağlı olarak oluşan dolaylı etkiler, fiziksel yapılar ile insanlar arasındaki etkileşimi bozan etkilerdir.

Dolaylı etkiler, afetlerden hemen sonra başlar, birkaç aydan birkaç yıla kadar sürer.

Albala- Bertrand (2000)’e göre dolaylı etkiler, birbiri ile içiçe olan dört tip bozulmadan oluşmaktadır:

• Hane halkının yaşam şartlarının bozulması: Evsiz kalma, ihtiyaçların giderilememesi, geçimliklerin yitirilmesi, göç ve taşınma.
• Halkın sağlık ve beslenme durumunun bozul­ması: Çevresel tahribat, hijyen sorunlarının ortaya çıkması, yiyecek kıtlığı.
• Ekonomik aktivitenin bozulması: Ara ve tamamlanmış piyasaların, politikaların ve bekleyişlerin olumsuz etkilenmesi.
• Kamusal faaliyetlerin bozulması: Aşırı yüklen­me, aksamalar, politizasyon ve yandaşçılık.

İki başlıkta ele alınır:

• Olay tahribatı
• Sonuç tahribatı.

Olay tahribatı: Doğal afetlerin doğrudan ve dolaylı etkilerine bağlı tahribatı ifade eder.

Sonuç tahribatı, afet öncesi fiziksel koşullarla sınırlı olmayıp afet sonra­sı etkileri ve toparlanma sürecindeki davra­nışları da içerir ve afetlerin daha çok ikincil etkilerine karşılık gelir.

Enflasyon, bir ülkede fiyatlar genel düzeyinin sürek­li olarak yükselmesiyle kendini gösteren makroekonomik sorundur.

Türkiye’de enflasyon oranını TÜİK (Türkiye İstatis­tik Kurumu) hesaplar ve açıklar.

Faiz oranları yükselme eğilimine girebilir.

Türev değerler veya araçlar, bir varlığı tem­sil eden, üzerine inşa edildiği bu varlıktan türetilen finansal araçlardır.

Afetler nedeniyle göç eden kişiler “afet mültecisi”, “çevre mültecisi”, iklim mültecisi” gibi terimler ile anılmaktadır.

Aşağıdaki olaylar afetler nedeniyle yapılan göçlere örnek olarak verilebilir:

• 2013 yılında Filipinler’de meydana gelen tayfun, 22 milyon insanın göç etmesine neden olmuştur.
• 1930’larda Kanada’daki kuraklık ve toz fırtınaları, yaklaşık 3 milyon insanın göç etmesine neden olmuştur,
• Hindistan’da yer alan Balangir bölgesinden yaklaşık 60 bin kişi, komşu eyalet Andhra Pradesh’e geçmiştir..
• 2004 yılında Asya ve Afrika’da deprem ve tsunami afeti nedeniyle, 5 milyon insanın yer değiştirmiştir.

Öncelikle altyapısı olmayan kentlere yapılan plânsız göçler, kamu ve kent ekonomisini olumsuz etkilemekte ve ekonomik dengeleri bozmaktadır. Birçok insan kendine uygun iş bulamamakta, işsizlik artmakta, sosyolojik sorunlar ortaya çıkmakta ve informal sektör güçlenmektedir.

Göç veren yerlerde, uzman işgücü kaybı nedeniyle firmaların yeniden üretime başlamaları zorlaşmakta, bölgede  yerleşik firmalar için göç edenler önemli bir talep kaybına yol açmaktadır.

Afet nedeniyle yapılan göçlerin ülke dışına doğru yönelmesi halinde ise ekonominin en önemli üretim faktörü olan işgücü kayıpları ortaya çıkmaktadır.

İnformal Sektör; Devletin yasal denetiminin dışındaki faa­liyetlerin yürütüldüğü, vergilendirilmemiş ve kayıt altına alınmamış çalışma alanlarıdır.

Verilerin kapsamlı olmaması, afet tanımlarında netlik bulunmaması, siyasi nedenlerle verilerin manipüle edilmesi veya gizlenmesi, bireylerin kayıtlara girmeden göç etmesi, göçlerin kalıcı veya geçici olması gibi nedenler afet ve göç ilişkisinin boyutlarının ortaya konulmasını zorlaştırmaktadır.

Doğal afetlerin ortaya çıkması ile birlikte ekonomi üzerinde meydana gelen doğrudan ve dolaylı etkiler bir sonraki aşamada yani afetlerden bir süre sonra yeni etkilere yol açmaktadır. Bu etkilere ikincil etkiler denilmektedir.

Doğal afetlerin ikincil etkileri (makroekonomik etkiler) şunlardır:

• Enflasyonist eğilimlerin artışı
• Kamu bütçe dengesinin bozulması
• Ödemeler bilançosunun ve ekonomik büyümenin olumsuz etkilenmesi
• Çevresel bozulma, salgın hastalıklar ve yoksulluk
• Kalkınma sürecinin olumsuz etkilenmesi.

Talep yönlü enflasyon adı verilir.

Afetler hem toplam arz ve talep arasındaki dengesizliğin bozulması hem de maliyetlerde meydana gelen artışlar nedeniyle enflasyon sorununa yol açar.

Afetlere bağlı olarak kamu gelirlerinin azalması aşağıdaki durumlarda söz konusu olur:

1. Firmaların yurtiçi ve yurtdışı satış gelirleri düşünce, firmaların geliri ve kârı üzerinden alınan vergiler de (gelir, kurumlar ve katma değer vergileri vb. gibi) düşer.
2. Afetler nedeniyle işsiz kalan işçilerin daha önce ödemekte olduğu gelir vergisi ve benzeri diğer vergi ve kesintiler nedeniyle kamu gelirleri azalır.
3. İşsiz kalanların talepleri, tüketimleri ve alışverişleri azalacağı için, özellikle satış üzerinden alınan vergiler azalır.
4. Talebi düşen işyerlerinin diğer işyerlerinden temin ettikleri mal, hizmet, ara malı ve hammadde azalacağı için, bu firmaların gelirleri de azalır ve ödedikleri vergiler düşer.
5. Üretimin durması, duraklaması ve aksaması, firmaların gelirlerini ve kârlarını azaltır, dolayısıyla ödeyecekleri gelir, kurumlar ve satış vergisi gibi vergilerin miktarları düşer.
6. Afet nedeniyle ölen, işini kaybeden, çalışamaz hâle gelenlerin varlığı nedeniyle, bu kişilerin gelirleri ortadan kalktığı ve azaldığı için, ödenmekte olan gelir vergisi miktarında azalmalar meydana gelir.

Afetlerin kamu bütçesi dengesi üzerinde meydana getirdiği olumsuz etki; bütçe giderleri ve bütçe gelirleri olmak üzere iki kanaldan etkili olmaktadır.

Hasar gören ulaşım, iletişim, enerji, temiz su, atık su vb. altyapıyı onarmak, afet mağdurlarına acil yardım, kurtarma, sağlık, barınma ve gıda gibi yardımları ulaştırmak, afet sonrasında bina ve diğer altyapının yeniden kurulmasını sağlamak ve sosyal güvenlik çalışmaları için büyük miktarda kamu harcaması yapmak gerekmektedir.

Afetler bütçe giderlerini artırıcı, bütçe gelirlerini ise azaltıcı etki yapmaktadır.

1999 depreminde kamu harcamalarındaki artışlar şu nedenlerle gerçekleşmiştir:

• Prefabrik konut inşaatı
• Tam hasarlı bina yapımı
• Orta hasarlı binaların yapım ve onarımı
• Okul, yurt, üniversite binaları ile spor tesisleri yapım ve onarımı
• Kara yollarının bakım ve onarımı
• Tesislerin yapım, onarım ve diğer giderleri
• Çalışanların ödenek, yolluk, fazla çalışma ücretleri ve tedavi yardımları.

Dolaylı vergilerle karşılanmıştır.

17 Ağustos depreminin doğrudan ve dolaylı toplam zarar maliyeti DPT’ye göre 13, Dünya Bankası’na göre 9-13 ve TÜSİAD’a göre 5-9 milyar ABD doları civarındadır.

Afet sonrasında GSYİH’nin gelişme patikası açısından üç ihtimal bulunmaktadır.

• Afetlerin kısa dönemde negatif bir etki yapsa bile uzun dönemli büyüme süreci üzerinde kayda değer bir etki oluşturmayacağı.
• Afet sonrasında kısa dönemli bir küçülme sürecinin ardından uzun dönemde pozitif büyüme sürecine geçilmesi.
• Afet sonrasında kısa dönemli bir küçülme sürecinin ardından uzun dönemde negatif ekonomik büyüme sürecine geçilmesi.

Afetler eskimiş ve yıpranmış sermayenin yenilenmesine vesile olur ve afet sonrasında verimli teknolojilerin kullanıldığı makine, teçhizat ve fabrikalar üretim düzeyini artı­rır. Bu sürece “yaratıcı yıkım” ya da  “düzeltme etki­si” denir.

Değeri zamanın belirli bir anında ölçüle­bilen değişkenlere stok değişken, değeri belirli bir zaman diliminde ölçülebilen de­ğişkenlere akım değişken adı verilir. Servet, iç borç, dış borç gibi değişkenler stok de­ğişken; tasarruf, yatırım, milli gelir, ithalat, ihracat gibi değişkenler akım değişkendir.

Afrikadadır.

Dünya Bankası’na göre yıllık kişi başına düşen GSYH’si 1045 ABD doları ve altındaki ülkeler “düşük gelirli” (azgelişmiş) ülkelerdir.

Türkiye yüksek orta gelirli ülkeler arasında yer almaktadır.

Ekonomik kalkınma “niteliksel” bir süreçtir, ekonomik büyüme ise “niceliksel” bir süreçtir. Bir ülkenin kişi başına GSYH’si çok yüksek olabilir ama o ülkede gelir dağılımı bozuksa, o ülkede eğitim ve sağlık hizmetleri kalitesiz ise, demokrasisi işlemiyorsa, kişisel hak ve özgürlükler aksıyorsa, hukuk devletinin gerekleri yerine getirilmiyorsa o ülke kalkınmış sayılmaz.

Kalkınma süreci insan topluluklarına; fiziksel iyileşme, ekonomik büyüme, sosyal refah, siyasi dinginlik ve çevresel koruma getirir.

Afetlerin kalkınma sürecini desteklediğini iddia eden araştırmacılar; afetlerin kısa vadede ekonomiler üzerine yıkıcı bir etki yaratmakla birlikte afet sonrası iyileştirme, imar ve yeniden yapılandırma faaliyetlerinin kalkınma sürecine ivme kazandırdığı ve netice itibarıyla afetlerin uzun dönemli etkisinin birçok koşula (afetin şekli, afet sonrası imar sürecinin uzunluğu, ülke ekonomisinin büyüklüğü vb.) bağlı olmakla birlikte olumlu olduğunu savunmaktadır.

Sürdürülebilir kalkınma, “gelecek kuşakların ihtiyaçlarını karşılayabilmelerini tehlikeye sokmaksızın, bugünkü kuşakların kendi ihtiyaçlarını karşılayabilen kalkınma” olarak tanımlanmaktadır.

Sürdürülebilir kalkınmanın iki temel unsuru bulunmaktadır. Bunlardan ilki, kalkınmada doğal kaynak ve çevrenin korunması, diğeri de gelişmekte olan ülke insanlarının temel gereksinimlerinin karşılanmasıdır.