AFET EKONOMİSİ VE SİGORTACILIĞI - Deneme Sınavı - 5

Risk, gerçekleşebilecek ama gerçekleşmesi ya da ne zaman gerçekleşeceği kesin olmayan bazı istenmeyen olayları ifade eder.

Risk Türleri;

Risk Yönetim Süreci;

1- Riskin Belirlenmesi

2- Risk Analizi

3- Risk Değerlemesi

4- Risk Kontrolü

Risk kontrolü; risk politikaları oluşturarak, iş birimlerinin risk alan faaliyetlerini gözden geçirerek, yönetimsel bilgi ile üst yönetim raporlamalarını sağlayarak, risk yönetimi sürecinde aktif bir şekilde çekirdek kontrollerin uygulanmasıdır.

Pek çok risk yönetim tekniği olabilir ancak bu teknikleri dört ana başlık altında incelenebilir.

Sigorta, olası risklerin ortaya çıkaracağı zararların, maddi boyutlarını karşılamak üzere planlanan ve katılımcılar arasındaki dayanışmayı, prim-tazminat dengesiyle sistemleştiren bir organizasyonudur.

Sigortanın tanımından hareketle sigortacılığın barındırdığı unsurlar:

• Cana veya mala kasteden riskler,
• Bu risklerden kaçınmak, korunmak isteyen kişi, kurum ve kuruluşlar,
• Bu riskleri üstlenen bu amaçla kurulmuş şirketler,
• Riskleri üstlenme karşılığında talep edilen ücret (prim),
• Risk gerçekleştiğinde riskleri belli bir prim karşılığında üstlenen şirketler tarafından ödenen tazminat.

Teminat, sigorta sözleşmesi ile güvence altına alınan riskin gerçekleşmesi durumunda, sigorta şirketinin genel şartlar ve poliçe şartları çerçevesinde ödemeyi taahhüt ettiği meblağdır.

Sorumluluk Sigortaları: Sigorta ettirenin sorumluluğu dahilindeki eylem ve fiillerden veya kazalardan dolayı üçüncü şahısların mallarında ve canlarında meydana gelen zararları tazmin eden sigortalardır.

Riski Tutmak: Riskin varlığı bilinmesine rağmen, bilinçli ya da bilinçsiz olarak hiçbir önlem alınmaması. Örneğin; deprem riskine karşı güvensiz binada oturmaya devam etmek.

Dünya üzerinde yaşanmış olan deneyimler afet yönetimi konusunda “afet öncesi aşamalar”ın çok daha önemli olduğunu göstermektedir. Afet öncesi aşamalara odaklanmak afetlerde yıkımların daha az ve daha düşük maliyetli olmasını sağlar. Bu strateji aslında mali açıdan bir tür tasarruftur, yani “korunma tedaviden iyidir” demek mümkündür.

Afet yönetimi, afetlerin önlenmesi ve zararlarının azaltılması amacıyla, afet öncesinde, afet sırasında ve afet sonrasında alınması gereken önlemlerin ve yapılması gereken çalışmaların planlanması, yönlendirilmesi, koordine edilmesi, desteklenmesi, gerekli mevzuat ve kurumsal yapılanmaların oluşturulması veya yeniden düzenlenmesi ve etkin/verimli olarak uygulanabilmesi için toplumun tüm kesimlerini kurum ve kuruluşlarıyla faaliyetlere dâhil eden, kaynakların belirlenen stratejik hedefler ve öncelikler doğrultusunda kullanılmasını sağlayan çok yönlü, çok disiplinli ve çok aktörlü bir yönetim süreci olarak tanımlanmaktadır.

Modern, Bilimsel ve Bütünleşik Afet Yönetiminin aşamaları şunlardan oluşur (Kadıoğlu, 2008: 12):
1. Kayıp, zarar azaltma ve önleme (Mitigation),
2. Hazırlıklı olma (tahmin, erken uyarı ve afetler) (Preparation),
3. Müdahale ve etki analizi (Response),
4. İyileştirme (yeniden yapılandırma) (Recovery).

Dünya üzerinde doğal afetler sonucunda ortaya çıkan zararlar konusunda hem doğal afet öncesinde (ex ante) hem de sonrasında (ex post) kullanılan çok sayıda strateji ve enstrüman bulunmaktadır. Doğal afetlerin zararları farklı şekillerde finanse edilmeye çalışılırken temelde dört engelle karşılaşılmaktadır (Yavuz ve Dikmen, 2015: 309-310):

• Siyasî endişeler: İyi yönetilmeyen afet süreçleri ve afetler sonrası görülen olağanüstü zararlar siyasi iktidarlara oy kaybettirir. Afet öncesinde yapılması gereken ama idarî beceriksizlikler nedeniyle alınamayan tedbirler nedeniyle can ve mal kaybı yaşayan hane halkları hükümetlere tepki gösterir. Hükümetler ise böyle durumlarda afet kayıplarını tam olarak açıklamak istemez.

• Ahlaki tehlike: Bir ilişki içinde olan iki tarafların farklı bilgilere sahip olmasından kaynaklanan sorunlara ahlaki tehlike adı verilir. Eğer taraflardan biri doğru bilgiye sahipse güç kazanır, yanlış veya eksik bilgiye sahip olan taraf ise güç kaybeder. Taraflarından biri, diğer taraf aleyhine aralarındaki anlaşmadan yararlanacak şekilde davranışını değiştiriyorsa ahlaki tehlike doğar. Örneğin meskenini yangın sigortası yaptırmış birisi eğer yangını önleme konusunda eskisi kadar dikkatli davranmıyorsa ahlaki tehlike ortaya çıkmış demektir. Doğal afetlerde de bu şekilde sigorta anlaşması suistimal edilebilmektedir. Suistimal edilen kişiler zamanla sigorta piyasasından geri çekildiği için sigorta primleri de yükselmektedir. Bir sigortada taraflardan biri kötü niyetli ise aslında yüksek prim ödemesi gerekilirken prim seviyeleri düşük kalmakta, bu ise sigorta şirketlerini zor durumda bırakmaktadır.

• Zamansal Tutarsızlık: Afetler büyük ekonomik zararlara yol açtığı için bu zararları finanse etmek üzere afet öncesi ve sonrasında azımsanmayacak ölçüde fon toplanılması, ama bunun yanında da afetlerin hasarlarına hazırlıklı olmak için çalışılması (altyapı, binaların sağlamlaştırılması, fiziksel mekânların uyarlanması, eğitim faaliyetleri vb.) gerekmektedir. İşte afetlerin gerçekleşmesi ile afet önlemlerinin alınması süreci çakışmadığı için “zaman tutarsızlığı” adı verilen sorun yaşanmaktadır.

• Afetler İçin Tasarruf Etme Çelişkisi: Doğal afetlere dönük önlemler almak isteyen hükümetler çok sayıda günlük ödeme yapmaları gerekirken ne zaman ortaya çıkacağı kesin olamayan bir afet için tasarruf yapmakta ve yapabiliyorlarsa da bunları halka açıklamakta zorlanır. Maaşları, borç faizi ödemelerini, terörle mücadeleyi zorlukla finanse eden hükümetler gelecekte ortaya çıkacak afetler için bugünden yapacakları birikimleri açıklamakta güçlük çeker.

Sigorta sisteminde henüz afet gerçekleşmeden afetin ne kadar hasar verebileceği ve bu hasarın/zararın ne kadarının karşılanabileceği hesaplanır ve afet sigortası sözleşmesine (poliçesine) dâhil edilir. Bu sözleşmede afetin zararının ne zamana kadar karşılanacağı (sigortanın geçerlilik süresi) da belirlenmiştir.

Sıçarama tezi olağanüstü durumlarda devletin ek vergiler koyarak toplam vergileri artırdığını, hane halklarının bunu doğal karşıladığını, ancak toplum bu vergilere alıştığı için daha sonra da uygulanmasına devam edildiğini ileri sürer. Aynı durum kamu harcamaları için de geçerlidir.

Amortisman, aktiflere kayıtlı bir değerin yasalarda belirtilen bir süre içinde yok edilmesi işlemidir ve amortisman uygulaması sırasında duran varlıkların kullanıldıkları süre içerisinde uğradıkları değer azalışlarının gider yazılır. Hızlandırılmış amortisman yönteminde ise amortisman oranı % 50’yi aşmamak koşuluyla normal amortisman oranının iki katı ölçüsünde gerçekleştirilir.

Türk Vergi Mevzuatı’nda da doğal afetlere dönük bazı düzenlemeler bulunmaktadır. Vergi Usul Kanunu’nda bu konuyla ilgili en önemli düzenlemeler şunlardır (Ünsal: 2016: 8-9):

• Mücbir sebep müessesesi: Vergi Usul Kanunu’nun 13. maddesinde düzenlenmiş olan bu konuya göre mücbir sebep halinde mükelleflere ödevlerinde erteleme olanağı sağlandığı gibi bazı vergi denetimi avantajları da sunulmaktadır. Bu çerçevede, doğal afetler nedeniyle mücbir sebep ilan edilmesi durumunda mükelleflerin beyanname verme süreleri ve dolayısıyla tahakkuk süreleri ile vergi ödeme süreleri de uzamaktadır.

• Terkin müessesesi: Vergi Usul Kanunu’nun 115. maddesinde düzenlenmiş olan bu konuya göre ortaya çıkan doğal afetler nedeniyle toplam mal varlığının en az üçte birini kaybeden mükelleflerin tahakkuk eden vergileri ve cezaları afet nedeniyle kaybettikleri mal varlıkları ile orantılı olarak terkin edilmektedir.

• Fevkalade Amortisman: Vergi Usul Kanunu’nun 317. Maddesinde düzenlenmiş olan bu konuya göre doğal afetler sonucunda amortisman uygulanan iktisadi değerlerin kaybedilmesi durumunda bu iktisadi değerlerin bir defada amortisman ayrılarak gidere dönüşmesi, böylece vergi matrahının indirilen gider kadar düşmesi sağlanmaktadır.

Doğal afetlerin getirdiği kaynak ihtiyacını karşılamanın bir yolu da merkez bankası kaynaklarına başvurmak, yani para basmaktır. Ancak ekonomi literatüründe karşılıksız para basmak fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine, yani enflasyona yol açar. Üstelik dünya genelinde birçok merkez bankasının karşılıksız para basmaları anayasa, yasa ve yönetmeliklerle engellenmiştir.