AFET EKONOMİSİ VE SİGORTACILIĞI - Deneme Sınavı - 11

Uzun yıllardan beri Türkiye’nin sistemli bir afet ekonomik yönetimi olmamıştır ve genellikle her afet sonrasında acele ve telaşla çıkarılan kanunlar, ek bütçeler, ek vergiler ve denetimsiz yardım kampanyaları gibi günü kurtarmaya ve olağanüstü kaynaklar yaratmaya yönelik tedbirlerle afet yaraları sarılmaya çalışılmıştır. Etkin çalışan bir sigorta sisteminin olmayışı doğal afetlere karşı en büyük zaafımız olmuş ve ülkemizi dış yardım ve kredilere muhtaç etmiştir. 1999 Marmara depremi de Türkiye’nin doğal afetlerle ilgili ne afet öncesinde ne de sonrasında ekonomik kaynaklarının ve bu kaynakların sistematik elde etme yöntemlerinin olmadığını göstermiştir. Bununla birlikte, 1999 Depremi sonrasında yetersiz olmakla birlikte oldukça başarılı çalışmalar yapılmıştır. Bunların başında AFAD’ın (T.C. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı) 5902 sayılı Kanunla kurulması gelmektedir. AFAD, ihtiyacı olan kaynakları yatırım programı için tahsis edilen bütçeden ve cari bütçeden karşılayan ve esnek finansal yapıya sahip olan bir organizasyona sahiptir. Bunun dışında da çok sayıda uygulama vardır ki en önemli uygulamalardan biri de deprem bölgesinde yer alan ülkemizde zorunlu deprem sigortası uygulamasının getirilmesidir.

(Detaylı bilgi için kitabınızın 128. sayfasında yer alan 6.1 numaralı "Afet Yönetimi Yaklaşımlarının Karşılaştırılması" tablosunu inceleyiniz.

"Bütçe Ödenekleri" ve "Acil Durum Eylemleri", "Mali Koruma" aşamasına ilişkin uygulamalardır. (Detaylı bilgi için kitabınızın 129. sayfasında yer alan "Şekil 6.2 Kapsamlı Afet Risk Yönetim Stratejisi"ni inceleyiniz.)

Bir sigorta anlaşmasında suistimal edilen kişiler, zamanla sigorta piyasasından geri çekildiği için sigorta primleri yükselmektedir.

Maliye politikası ekonomik amaçlara ulaşmak için malî araçlar kullanır. Bu araçların en önemlileri vergi, kamu harcamaları ve kamu borçlanmasıdır. Her bir aracın uygulanması maliye politikasının şu alt politikalarını oluşturur: Harcamalar politikası, vergi politikası, borçlanma politikası, destekleme politikası, teşvik politikası ve ticaret politikası.

Para politikası en genel anlamıyla bir ekonomideki para miktarını ya da diğer bir deyişle “para arzını” kontrol etmektir. Bir ekonomide para miktarı ihtiyaca göre ne kadar fazla olursa paranın fiyatı olan “faiz oranları” düşer, tam tersi bir ekonomide para
miktarı ihtiyaca göre ne kadar az olursa “faiz oranları” yükselir. Yani “ihtiyaca göre kıt olan değerlidir” şeklindeki genel ekonomik kural burada da işler. Öte yandan bilindiği gibi bir ekonomideki yatırım miktarı ve alışveriş hacmi faiz oranlarına duyarlıdır. Merkez bankası para arzını kısarsa para kıtlaşır ve paranın fiyatı olan faiz oranı yükselir. Faiz oranı yükselirse yatırımlar ve alışverişler azalır, ekonomi durgunlaşır; faiz oranı düşerse yatırımlar ve alışverişler artar, ekonomi canlanır. İşte merkez bankası ekonomiyi canlandırmak veya yavaşlatmak için bu mekanizmayı kullanır.

Doğal afetler gelir, servet ve tüketimi olumsuz yönde etkileyerek vergi kapasitesini azaltır, yani vergi kaynaklarını zayıflatır. Afetlerde girişimcilerin işlerinin ve yatırımlarının durması, çalışanların işini kaybetmesi veya başka bölge/ülkelere göç etmesi nedeniyle öncelikle bu kişilerin gelirleri üzerinden alınan vergilerde (gelir vergisi, kurumlar vergisi vb. gibi) azalma olur. Afet bölgesinde alışverişlerin güç kaybetmesiyle birlikte satışlar üzerinden alınan KDV gibi tüketim vergilerinin tahsilat miktarlarında da düşmeler olur.

Kurumlar Vergisi Kanunu’na göre sigorta şirketlerinin ayırdıkları muallak hasar ve tazminat karşılıkları, kazanılmamış prim karşılıkları ve dengeleme karşılıkları beyannameden düşülebilmektedir.

Doğal afetlerin getirdiği kaynak ihtiyacını karşılamanın bir yolu da merkez bankası kaynaklarına başvurmak, yani para basmaktır. Ancak ekonomi literatüründe karşılıksız para basmak fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine, yani enflasyona yol açar. Üstelik dünya genelinde birçok merkez bankasının karşılıksız para basmaları anayasa, yasa ve yönetmeliklerle engellenmiştir. Şunu da unutmamak gerekir ki bir ülkedeki para arzı sadece para basmakla (emisyon) ile değil farklı şekillerde de artırılabilir. Zira para arzının birden fazla tanımı vardır ve emisyon en dar para arzı tanımının bir unsurudur.

Afetlerin dolaylı etkileri, doğrudan etkilerin türevi olup afetlerin doğrudan etkileri sonrasında ve bunlara bağlı olarak şekillenmektedir. Örneğin 2005 yılında ortaya çıkan Katrina kasırgasında meydana gelen 1 dolarlık bir doğrudan hasarın daha sonra 39 sentlik bir dolaylı ekonomik zarara yol açtığı hesaplanmıştır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Dolaylı etkiler üretimdeki düşüşe ve hizmetlerin karşılanmasındaki aksamalara bağlı olarak oluşan dolaylı etkiler fiziksel yapılar ile insanlar arasındaki etkileşimi bozan etkilerdir. Dolaylı etkiler, afetlerden hemen sonra başlar, birkaç aydan birkaç yıla kadar sürer. Doğrudan etkilerin statik karakterde olmasına karşılık, dinamik karakterde olan dolaylı etkiler, AlbalaBertrand (2000)’e göre birbiri ile içiçe olan dört tip bozulmadan oluşmaktadır: • Hane halkının yaşam şartlarının bozulması: Evsiz kalma, ihtiyaçların giderilememesi, geçimliklerin yitirilmesi, göç ve taşınma. • Halkın sağlık ve beslenme durumunun bozulması: Çevresel tahribat, hijyen sorunlarının ortaya çıkması, yiyecek kıtlığı. • Ekonomik aktivitenin bozulması: Ara ve tamamlanmış piyasaların, politikaların ve bekleyişlerin olumsuz etkilenmesi. • Kamusal faaliyetlerin bozulması: Aşırı yüklenme, aksamalar, politizasyon ve yandaşçılık. Doğru cevap C şıkkıdır.

Afet sonrası bir fabrikanın işleyemez hale gelmesi afetlerin doğrudan etkilerine bir örnek olabilir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Afetlerin ekonomik etkilerini bir şekil üzerinde açıklamak da mümkündür (Güvel, 2001: 79). Şekil 5.1’de meydana gelen bir depremin makroekonomik etkileri toplam arz (AS) ve toplam talep (AD) eğrileri yardımıyla gösterilmektedir. Ekonomi başlangıçta AS0 ve AD0 eğrilerinin birbiri ile kesiştiği E0 milli gelir denge seviyesindedir. Deprem meydana geldiğinde başlangıçtaki toplam arz (AS0 ) üretim seviyesinin daha önce açıkladığımız nedenlerle gerilemesinden dolayı sola kayacak ve AS1 haline gelecektir. Bu arada yine daha önce açıkladığımız nedenlerle (kişilerin gelir kaybına uğraması, ellerinde bulunan finansal fonların satın alma gücünün azalması, harcamaların azalması vb.) toplam talep de azalacak ve başlangıçtaki seviyesi olan AD0 ’dan AD1 ’e gerileyecektir. Bu durum ekonomiyi başlangıçta ekonominin bulunduğunu varsaydığımız tam istihdam GSYH seviyesinden (Yp ) sola doğru hareket ettirerek yani gerileterek daha düşük bir GSYH seviyesi olan Yc ’ye taşıyacaktır. Yc üretim seviyesi öncekine göre daha düşük bir üretim seviyesini ve tabii ki daha düşük bir istihdam seviyesini temsil etmektedir. Bu arada fiyatlar genel düzeyi de değişecektir. Eğer AS’deki değişim oranı AD’deki değişim oranından fazla ise fiyatlar genel düzeyi yükselecek (enflasyon durumu); AS’deki değişim oranı AD’deki değişim oranından az ise fiyatlar genel düzeyi düşecektir (deflasyon durumu). Örneğimizde AS’deki değişim oranı AD’deki değişim oranından az olduğu için fiyatlar genel düzeyi P0 ’dan P1 seviyesine düşmüştür. Doğru cevap A şıkkıdır.

IDMC raporuna göre, afetler nedeniyle 2008-2013 arası dönemde her yıl ortalama 27 milyon insanın yerinden olduğu, son 40 yılda dünyanın tüm coğrafyalarında afetler nedeniyle yerinden edilme tehlikesinin yaklaşık iki katına çıktığı düşünülmektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bir ülkede fiyatlar genel düzeyinin sürekli olarak yükselmesi anlamına gelen enflasyon, temel olarak bir ülkedeki toplam arz ve toplam talep arasındaki dengesizlikten kaynaklanır. Eğer toplam arz toplam talebin altında kalıyorsa o ülkede enflasyon süreci ortaya çıkar. Doğru cevap E şıkkıdır.

Pollner (2011) çalışmasında iklimsel afetlerde kamu harcamalarının % 10, jeo-fiziksel afetlerde ise % 50 oranında arttığı; iklimsel ve jeofiziksel afetlerde kamu gelirlerinde % 30 azalma yaşandığı ve sonuç olarak iklimsel ve jeo-fiziksel doğal afetler sonrasında bütçe açığında yaklaşık % 20 artış ortaya çıktığı bulunmuştur. Doğru cevap E şıkkıdır.

Afetlerin yaşandığı bölgede gerçekleştirilen üretimin özellikle ihracat yoğunluklu olması durumunda afet nedeniyle üretimin durması veya aksaması ülkenin döviz kazançlarını olumsuz etkiler. Bu esnada yurt içinde üretilen mal arzının yurtiçi tüketime yetmemesi ve ithalatın hız kesmemesi durumunda ödemeler bilançosu açığı daha da büyüyecektir.

Değeri zamanın belirli bir anında ölçülebilen değişkenlere stok değişken, değeri belirli bir zaman diliminde ölçülebilen değişkenlere akım değişken adı verilir. Servet, iç borç, dış borç gibi değişkenler stok değişken; tasarruf, yatırım, milli gelir, ithalat, ihracat gibi değişkenler akım değişkendir. Afet sonrası yeniden inşa faaliyetleri için yapılan yatırımlar bir akım değişkendir ve yine bir akım değişken olan GSYİH çerçevesinde ölçülür. Oysa yeniden yapılandırılacak olan fiziksel sermaye bir stok değişkendir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Yapısal değişmenin göstergelerinden bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür (Özsoy, 2017: 5): • Tarımsal faaliyetlerden tarım dışı faaliyetlere, sanayiden hizmetler sektörüne doğru dönüşümün gerçekleşmesi, • Üretim ölçeğinin arttırılması (küçük aile işletmelerinden büyük ölçekli, ulusal veya uluslararası işletmelere dönüşüm), • Gelir dağılımının iyileşmesi ve yoksulluğun azaltılması, • İstihdam olanaklarının artırılması, • İşgücünün kırdan kente göç etmesi sonucu kentleşme sürecinin hızlanması, • Üretim faktörlerinin miktar ve verimliliğinin artırılması, • Yeni üretim tekniklerinin geliştirilmesi, • Demografik yapının değişmesi, • Eğitim ve sağlık alanındaki gelişmeler, • Demokratikleşme ve özgürlükler konusundaki iyileşmeler.Doğru cevap D şıkkıdır.