Afet Bilgi ve Haberleşme Sisteminde Temel Bileşenler, Kavramlar ve Tanımlar

Afet bilgi sistemleri afetin önlenmesi, afete hazırlık, afetin etkilerinden kurtulmayı içeren tüm bilgilerin yönetimini kapsar. 

Afet toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji
veya insan kaynaklı olaydır.

Afet Türleri
Afetleri meydana gelme şekillerine göre ikiye
ayırmak mümkündür:
1. Doğal afetler
2. İnsan kaynaklı afetler

1. Deprem
2. Heyelan
3. Sel
4. Şiddetli fırtına
5. Tsunami
6. Savaş
7. Yangın
8. Endüstriyel kazalar gibi afetlerin büyüklüğüne göre yıkıcı etkileri olduğu açıktır.

1. Kuraklık
2. Kıtlık
3. Böcek istilası
4. Göç
5. Biyolojik kazalar
gibi afetler doğrudan yıkıma sebep olmaz, yani yıkıcı özellikleri yoktur. 

Yıkıcı etkiye sahip bir afet olayının meydana gelmesinden sonra yıkılan yapıların tespiti ve enkaz altında kalan insanlara ulaşma amaçlı arama kurtarma çalışmaları afet yönetiminin zamanla yarışılan en kritik evresidir. 

Afet öncesi asamalar şunlardır:
1. Tanım ve Planlama Aşaması
2. Zarar Azaltma Aşaması
3. Hazırlık Aşaması

Afet sonrası aşamalar ise şunlardır:

1. Müdahale Aşaması
2. İyileştirme Aşaması

Tanım aşamasında, afet olmadan araştırmalar yürütülerek toplanılan bilgiler ışığında planlar yapılmaktadır. Olması muhtemel afet ve etkileyeceği ortamın beşeri ve fiziki özellikleriyle ilgili bilgiler toplanmaktadır. İlk aşamada belirlenen coğrafi bölgenin ne tür afetlere açık olduğu tespit edilir. Örneğin, bir bölgede geçmişte meydana gelmiş depremlerin büyüklükleri, tipleri, sıklıkları, etki alanları belirlenir. İkinci aşamasında iş olası bir afette bölgenin fiziki ve beşeri yönleri ayrıntılı olarak incelenir. Örneğin bölgenin en dayanaksız zeminleri belirlenir. En fazla insan yoğunluğunun olduğu bölgeler tespit edilir. Afet anında etkilenecek bölgeler ve ne kadar insan ve yapının zarar göreceği tespit edilir. Bu aşamalarda yukarıda bahsettiğimiz Afet Bilgi Sistemleri çok önem kazanmaktadır. Hangi bölgede ne tip yapılar olduğu, yapılarda kaç tane insan olduğu, yapıların bulunduğu zeminlerin özellikleri gibi bu aşamada toplanması gereken tüm veriler afet bilgi sisteminde tutulacaktır. Bu bilgi sistemlerinin güçlü yazılım ve donanım altyapısının olması gerekmektedir 

Planlama aşamasında ise tanımlama aşamasında toplanılan ve bir Afet Bilgi Sisteminde tutulan verilerin ışığında olası bir afette bölgede neler olabileceğine dair çeşitli senaryolar geliştirilir. Hastaneler, kimyasallar içeren fabrikalar, tarihi eserler gibi farklı açılardan öneme sahip binalar belirlenir. Otoyollar, tren yolları, metrolar, su, doğalgaz hatları gibi mevcut altyapı, haberleşme, ulaşım sistemlerinin nasıl etkileneceği belirlenip önlem senaryoları oluşturulur. Özet olarak, zayıf ve önemli noktalar belirlenerek bunların korunmasına yönelik çeşitli stratejiler geliştirilir.

Bu aşamada Tanım ve Planlama aşamasında yapılan araştırma ve planlamalara göre önlemler tespit edilir. Önceki aşamada tespit edilen zayıflıklar güçlendirilmeye çalışılır. Örneğin birinci derece deprem bölgesinde olan bir fabrikanın başka bir yere taşınması. Bu çalışmalara diğer bir örnek afet anında kullanılamayacağı tespit edilen bir metro hattına alternatif bir ulaşım şekli belirlenmesi olabilir. Aynı zamanda şehir planlaması, imar çalışması ya da veri toplanması gibi yapılacak tüm faaliyetler elde edilen bilgiler ışığında yapılır.

Afet sırasında ihtiyaç duyulacak hazırlıkların yapıldığı aşamadır. Bu aşamadan önce riskler tespit edilmeli, güçlendirmeler yapılmalıdır. Bu aşamada afet senaryoları üzerinde düşünülerek ortaya çıkacak tüm ihtiyaçlara önceden cevap verilir. Tüm ekip, altyapı ve teknolojiler olası bir afet anında devreye konulmak üzere hazırlanır. Örneğin bir deprem sonrasında kullanılacak çadır, battaniye gibi ihtiyaçlar depolarda tutulur. Çadır alanlarının, aş evlerinin nereye kurulacağı belirlenir. Buralarda çalışacak insanların adresleri, telefon numaraları gibi bilgileri afet bilgi sisteminde tutulur.

Afetin meydana gelmesi durumunda yapılacak ilk müdahaleleri kapsayan aşamadır. Bu aşamada Tanım, Planlama, Zarar Azaltma ve Hazırlık aşamasında toplanılan bilgiler ve kurulan altyapıların afet anında etkili bir şekilde kullanılması önemlidir. Bir afet gerçekleştiğinde, mahsur kalanları kurtarmak için ilk birkaç saat kritiktir. Bu süre içinde afetzedeleri canlı çıkarabilme
şansı vardır. Gerekli yerlere ilk yardım, arama kurtarma ekiplerinin çok hızlı gitmesi gibi afet anında yapılan hayati ilk müdahaleler bu aşamadadır. Son yıllarda yapay zeka ve robotik bilimlerinin ilerlemesiyle müdahale aşamasında robotların kullanılması söz konusudur. 

Bu aşama ilk müdahale yapıldıktan sonra zararların telafi edilme aşamasıdır. Afetten sonra oluşan kurtarma, ilk yardim müdahaleleri, barınma, yiyecek gibi acil ihtiyaçlara cevap verildikten sonra iyileştirme süreci devreye girmektedir. İyileştirme aşamasında yapılacaklara birkaç örnek insanlara psikolojik destek verilmesi, kimsesiz kalan çocuk ve yaşlıların sosyal kurumlara yerleştirilmesi, hasarların tespiti, enkazların kaldırılması, yapıların onarılması olarak verilebilir. Yukarıda listelenen tüm aşamalar afet ile mücadelede hayati noktaları içermektedir. Afet öncesi aşamaları büyük önem taşımaktadır. Afetlere hazırlıklı olmayan toplumlar afet anında ve sonrasında çok zorluk çekmekte ve etkileri uzun yıllar sürecek bir şok yaşamaktadır. Fakat afete karşı stratejik, beşeri, teknolojik gibi farklı açılardan hazırlıklı toplumlar üzerinde afetlerin etkisi daha az olmaktadır. Örneğin bir deprem ülkesi olan Japonya, depreme hazırlıklı olduğu için bir deprem anında etkili müdahale yapıp sonrasında kolayca toparlanabilmektedir (Demirci, 2004). Bilişim açısından bakıldığında, bir afette yapılması gerekenlere birkaç örnek şu şekilde sıralanabilir. Hazırlık, müdahale ve iyileşme gibi afetin farklı aşamalarındaki bilginin öneminin anlaşılması, afette karmaşık bilgi ihtiyaçlarının analizini mümkün kılacak seviyeye erişmek, afetteki bilgi bütünlüğünü ve koordinasyonu etkileyen unsurları anlamak ve teknolojinin insan merkezli karar mekanizmalarına nasıl bir katkıda bulunabileceği üzerinde düşünüp çözüm üretmektir.

Veri, bilgisayar tarafından işlenen ya da bilgisayara kaydedilen bilgidir. Bu bilgi yazı, resim, video, yazılım gibi farklı formatlarda olabilir. Veriler bilgisayarın işlemcisi tarafından işlenebilir ya da bilgisayarın sabit diskinde tutulabilir. Bilgisayarda veri 1 ve 0’lar olarak tutulmaktadır. Makine seviyesinde 1 ve 0’lar elektrik akımını temsil etmektedir. Verinin 1 ve 0 olarak tutulması dijital olarak donanımlar aracılığıyla gönderilmesine imkan sağlar. Verinin ağ üzerinden gönderimi buna bir örnektir.

Verinin işlenmesiyle elde edilen çıktı bilgidir. Örneğin Excel’de oluşturulan raporlar, web sayfaları gibi. Veri bilginin yapı taşıdır. Bilgisayar verisinin işlenmesi birçok farklı yolla olabilir. Örnek olarak verinin tutulduğu biçim değiştirilebilir. Veri
uzerinde ortalama alınması gibi istatistik işlemler yapılabilir. Veriden çıkarılan anlamlı sonuçlara bilgi denir. Bu bilgiler karar vermek için kullanılabilir. Başka programlara girdi olabilirler. Örneğin geçmiş meteorolojik veriler incelenerek bir bölgede hortum olma ihtimali hesaplanabilir. Meteorolojinin verdiği numerik sayılar veri, hortum olma ihtimalinin olasılık oranı ifadesi bilgidir.

Afet bilgi sistemi (İng. disaster information system) afetlerin her safhasında can kaybını ve ekonomik kayıpları en aza indirmek için konuyla ilgili veriler ve bilginin eş güdüm içinde zamanında sağlandığı ve değişiminin sanal bir ağ ortamında
kolaylıkla yapılabildiği bütünleşik ve teknolojik sistemdir.

Afet Yönetiminde Bilgi Sistemlerinin temel
amaçlarını şöyle sıralayabiliriz:
• Afet ve acil durumlara hazırlıklı olmak,
• Afetin tüm aşamalarında etkin bir yönetim
sağlamak,
• Ortak bir veri havuzu oluşturmak,
• Gözlem verilerini kullanarak haritalama yapabilmek,
• Bilgisayar ortamında planlar yapabilmek ve
bunların güncellemesini yapabilmek,
• Veriye ulaşımı ve verinin paylaşılmasını kolaylaştırmak ve veri kullanımının etkinliğini artırmak,
• Bilgisayar ortamında analizler yapabilmek,
• Karar destek mekanizmaları oluşturabilmek,
• Yapılan iş ve gözlemlerin hızını artırmak.

Afet yönetiminde bilgi sistemlerinin temel bileşenleri olarak şunlar listelenebilir:
• Sistem donanımları,
• Sunucular,
• Yedekleme üniteleri,
• Ağ altyapısı,
• Masaüstü ve dizüstü bilgisayarlar,
• Mobil cihazlar,
• Sistem Yazılımları,
• Veritabanları,
• İşletim yazılımları,
• Güvenlik yazılımları,
• Uygulama yazılımları,
• Analiz yazılımları,
• Haberleşme ve veri aktarım sistemleri,
• Kablolu iletişim,
• Kablosuz iletişim,
• Uydu iletişim sistemleri,
• Mobil iletişim araçları ve cihazları,
• Erken uyarı sistemleri,
• İkaz alarm sistemleri.

Topoloji Bilgisi: Nesnenin diğer nesnelerle olan mekânsal ilişkisinin tanımlanmasıdır. Bir nesne diğerinin ne kadar kuzeyinde, güneyinde, batısında, doğusunda, üstünde, altında, içinde, dışında vb. soruların cevabıdır.