Endüstriyel Kazalarda İş Sağlığı ve Güvenliği

Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) iş kazasını; önceden planlanmamış, çoğu zaman yaralanmalara, makine ve teçhizatın zarara uğramasına veya üretimin bir süre durmasına yol açan olay olarak tanımlamaktadır.

ILO’nun tanımı ise belirli bir zarar veya yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış beklenmedik bir olay şeklindedir.

İş kazalarını da kapsayan teknolojik kaza ve afetlerin oluşmasında sanayi ve teknolojideki hızlı gelişim, elektrifikasyon, makineleşme, iş yerlerindeki fiziksel ve kimyasal etmenler ile üretimde kullanılan ham ve yardımcı maddelerin yanında ekonomik, sosyolojik, psikolojik birçok etken rol oynamaktadır.

İnsanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, insanın normal yaşantısını ve eylemlerini durduracak veya kesintiye uğratacak, imkânların yetersiz kaldığı, insan kökenli olaylar afet olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımlamaya ek olarak, bir olayın afet olarak nitelendirilebilmesi için insanları veya insanların yaşamlarını sürdürdüğü çevreyi çok ciddi ve dramatik bir biçimde etkileyecek kadar büyük olmalıdır.

İş kazaları, yaralanma veya ölümle sonuçlanan, her an meydana gelebilecek olaylar veya olaylar zincirinden ortaya çıkan durumlardır. Bu kazaların bazıları işletmelerin müdahale ve önleme kapasitelerini aşabilen çoklu yaralanma, ölümlere ve geniş bir etki sahasına sebep olma şeklinde afetlere dönüşebilmektedir.

İş kazaların çok iyi analiz edilmesi, bu kazaların önlenebilmesi için alınabilecek önlemleri işletme yönetiminin ve üretim planının bir parçası hâline getirme açısından önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle, afetlerin ve kazaların kök sebep analizleri konusunun çok iyi kavranması gerekmektedir.

Afet türlerinin tanımı ve algısı araştırmacılara ve toplumların gelişmişlik düzeylerine göre değişim göstermektedir.

Oluşma hızına göre afetler ikiye ayrılır. Bunlar: Oluşma hızına göre yavaş gelişenler (iklim değişiklikleri, küresel ısınma, kuraklık, kıtlık, açlık, erozyon ve çölleşme gibi) ve hızlı gelişenler (depremler, sel ve su taşkınları, toprak kaymaları, heyelan, çığ, fırtına, hortum ve kasırgalar, yanardağ patlamaları, büyük yangınlar, taşımacılık ve ulaşım kazaları gibi) olarak tanımlanabilir.

Oluşma sebebine göre afetler ise doğal afet, insani (beşeri) afet ve teknoloji kaynaklı afetler şeklinde üç sınıfa ayrılabilir.

Büyük oranda veya tamamen insanların kontrolü dışında gerçekleşen, mal ve can kaybına neden olabilecek, tehlikeli ve genellikle büyük çaplı olaylardır. Mal ve can kaybına neden olabilecek, tehlikeli ve genellikle büyük çaplı olaylardır. Afetin ilk özelliği doğal olması, ikincisi can ve mal kaybına neden olması, bir diğeri çok kısa zamanda meydana gelmesi ve son olarak da başladıktan sonra insanlar tarafından engellenememesidir.

İnsanın doğaya olan sorumsuz, yanlış etkileşiminin sonucunda oluşan afetlerdir. Eğitimsizlik,bilgisizlik, dikkatsizlik, yeterli önlemlerin alınmaması gibi sebeplerden ötürü kaza veya kasıt sonucu ortaya çıkar.

Bu tür afetler, tıpkı insan kaynaklı afetler gibi eğitimsizlik, bilgisizlik, dikkatsizlik, yeterli önlemlerin alınmaması gibi nedenlerden dolayı kaza veya kasıt sonucu ortaya çıkar. Nükleer, biyolojik ve kimyasal kazalar, endüstriyel kazalar, hava kirliliği, asit yağmuru, ozon tabakasının delinmesi, su kirliliği, toprak kirliliği, taşımacılık ve ulaşım kazaları bu tür afet örnekleridir.

Afet en genel ve resmî anlamda 5902 sayılı Afet ve Acil Durumu Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’da, ‘toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan doğal, teknolojik veya insan kaynaklı olaylar’ şeklinde tanımlanmıştır.

Teknolojik kaza ve afetlerin sosyolojik, psikolojik, tıbbi, ekonomik boyutlarda etkileri vardır. Bu kazaların sonucunda, çalışan sakat kalabilir; böylece hayatı boyunca ücret alarak geçimini sağlayabilir. Ya da çalışan hayatını kaybederse ailesi ve yakın çevresi zor durumda kalabilir. İşveren açısından ise bunlardan üretim ve verimlilik olumsuz yönde etkilenir. Ülke ekonomisi açısından bakıldığındaysa sosyal güvenlik sistemi zarar görür, ülke kaynakları israf olur. Millî refah olumsuz etkilenir.

Geniş bir etki sahası olan teknolojik kazaların sıklıkla oluşması sanayi ve teknolojinin yakın zamanlardaki gelişmesinin olağan bir sonucudur, denilebilir. Son yıllarda çalışma ortamlarında artan mekanizasyon, elektrifikasyon, kimyasalların yoğunlukla kullanımı ve diğer karmaşık işlemler gelişmişliğin göstergesi olmasına rağmen teknolojik kaza ve afetlerin de kök nedenlerinden sayılabilmektedir.

Kaza ve afetlerin görünür ve görünmez (doğrudan veya dolaylı) etkileri söz konusudur. İlk müdahale,ambulans ve tedavi masrafları; geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri; kazazede veya afetzedeye veya yakınlarına ödenen maddi ve manevi tazminatlar; sosyal güvenlik tazminatları gibi görünen etkileri vardır. Yan sıra işletmenin, kuruluşun, ekipman ve makinelerin, üretim alanı ya da tesisin bir bölümünün ya da tamamının etkilenmesi; çalışanın üretimde çalışmaması nedeniyle iş gücü, moral, prestij kaybı, ekonomik kayıp; adli harcamalar; kalifiye eleman kaybı; verimin düşmesi; üretimi kaybını telafi etmek için fazla mesai yapılması; işin durması nedeniyle zaman ve maliyet kaybı; ürünün ya da ham maddelerin zarara uğraması; eğitim ve çalışanın işi öğrenmesi esnasında geçen zaman; hukuki ve idari işlemlerle ilgili harcanan zaman ve maddi kayıp; siparişin zamanında teslim edilememesi nedeniyle uğranılacak kayıplar da görülmez etkilere örnek olarak verilebilir.

 



 

İş kazasının en bilinen resmi tanımı, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda yapılan tanımdır.

Gerçekleşen bir kazanın tüm detaylarıyla baştan sona araştırılması, kazaya ilişkin analizin etkin şekilde gerçekleştirilerek kazaların tekrarının önlenmesi amaçlanmaktadır. Yaşanan kazaların görünen ya da tahmin edilemeyen sebepleri vardır.
Kök sebep analizi, bu kazaları meydana getiren olayın altında yatan sorunların bulunmasına ve bu sorunların giderilerek kazanın bir daha meydana gelmemesine olanak sağlamaktadır.

Kazaların nedenlerini açıklayan birçok çalışma ve teori mevcuttur; Bunlarda bazıları

• Tek Faktör Teorisi
• Enerji Teorisi
• İnsan Faktörü Kuramı
• Kaza / Olay Kuramı
• Sistem Kuramı
• Kombinasyon Kuramı
• Epidemiyoloji Kuramı
• Çok Etken Teorisi
• Heinrich Teorisi'dir.
• Kaza Zinciri (Domino) Teorisi'dir.

Çevre faktörleri ile hastalık arasındaki ilişkinin çevre faktörleri ile kaza arasındaki ilişkiye de uyarlanabileceğini savunan
bir kuramdır.

İnsan Faktörü Kuramı: Kaza insan hatasından kaynaklanan olaylar zincirine bağlıdır. İnsan hatalarından kaynaklanan faktörler ise çalışanın eğitimsizliği, işe uygun olmaması, iş ile ilgili bilgi eksikliği, tecrübesizliği, yorgunluğu, telaşlı veya üzüntülü oluşu, dalgınlığı, dikkatsizliği, ilgisizliği, düzensizliği, yaptığı işe uygun olmaması, hastalıkları gibi nedenler ya da kurallara uyulmamış olması olarak sıralanabilir.

Sistem Kuramı: Kaza oluşabilecek durumu üç parçadan oluşan bir sistem olarak görür: İnsan, makine ve çevredir.

Kaza kök sebep analizi, sorunların ya da olayların kök sebeplerini tanımlayan sistematik bir süreç ve yaklaşıma denir.

Bir kazanın nedenlerini bulmak için ‘Neden, Ne ve Nasıl?’ sorularını sormak gerekir

Olayları analiz etmek için kaza kök sebep analizi kullanmanın temel amacı: Ne oldu? Nasıl oldu? Neden oldu? yani ‘3N’ sorusunun tekrarlanmasını önlemek için geliştirilecek önlemlerin belirlenmesidir.

Sorunların sebeplerinin ve engellerinin (önlemlerin) tanımlanması ve kalıcı çözümlerin bulunabilmesi, kurum ve kuruluşlardaki var olan verilerin kullanılması ile sorun çözümü için mantıklı bir yaklaşım geliştirilmesi, kurumsal iyileştirme için güncel ve gelecekteki ihtiyaçların belirlenmesi ve bir sürecin diğer sürecin sonuçlarını doğrulayacağı tekrarlanabilir adım adım süreçlerinin oluşturulması kaza kök analizinin yapılmasının kurum ve kuruluşlara sağlayacağı faydalardır.

Tehlikenin veya problemin tanımlanması, bilgi, veri ve delillerin toplanması, kazaya katkıda bulunan bütün sorunların ve olayların tanımlanması, kök sebeplerin belirlenmesi, kaza ve olayların tekrarlanmasını önleyici veya ortadan kaldırıcı
önerilerin tanımlanması, belirlenen çözümlerin uygulanması, kaza kök analizinin temel aşamalarıdır.

Kök analizinde kullanılan yöntemlerden bazıları şunlardır:

• 5 Neden analizi (5 Whys Analysis)
• Bariyer analizi (Barrier Analysis)
• Değişiklik analizi (Change Analysis)
• Hata mod ve etkileri analizi (Failure Mode and Effects Analysis)
• Balık kılçığı diyagramı veya Ishikawa diyagramı (Fish-Bone Diagram or Ishikawa Diagram)
• Pareto analizi (Pareto Analysis)
• Hata ağacı analizi (Fault Tree Analysis)
• Kaza sonuç analizi (Event Tree Analysis)

5 Neden analizi (5 Whys Analysis): Problemin köküne hızlıca ulaşmaya yardımcı olan basit bir problem çözme tekniğidir. Toyota Üretim Sistemi tarafından 1970’lerde uygulanmaya başlanmıştır. Bu analizin yöntemi; probleme bakmayı, ne ve neden oldu? sorularını sormayı içermektedir. Genellikle birinci neden? sorusunun cevabı ikinci neden? sorusuna yol açar ve bu durum böylece devam eder.

Bu yöntemde, herhangi bir tehlikeli olayın oluşturacağı çeşitli senaryolar analiz edilir. Analiz edilecek sistemin iyi tanımlanması ve sınırlarının belirlenmesi gerekir. İdeal olarak birden fazla süreç ve koruma sisteminin olduğu tesislerde kullanılır. Kazaların sıklığı ve / veya olasılıkları sayısal olarak belirlenebilir.

İş kazaları genellikle çalışma ortamı koşullarından (üretim süreçleri ve teknolojisi, ekipman ve araçlar, çevre koşulları), yönetim hatalarından, zamanında ve yeterli bakım yapılmamasından, insan faktörlerinin (sosyolojik, psikolojik, fizyolojik) göz ardı edilmesinden, yeterli ve uygun eğitim verilmemesinden, denetim eksikliğinden veya bu etkenlerin birkaçı ya da tamamının birbiri ile etkileşiminden ortaya çıkar. Kaza oluşum teorileri kısmında da değinildiği gibi, iş kazalarının oluşmasına neden olan etkenlerin tümü temel iki etkene indirgenebilir. Bunlar iş yerlerindeki güvensiz durumlar ile çalışanların yaptığı güvensiz davranışlardır.

Literatürde güvensiz davranışlar değişik açılardan yorumlanmıştır. Bu yorumlar şöyle özetlenebilir: ‘Üretim sürecinde çeşitli alet ve araçlar kullanan, ölçme, kontrol, düzenleme ve düzeltme işlevlerini yerine getiren insan, sürekli algılama ve tepki verme durumundadır.Bu nedenle çalışan insanın merkezî sinir sisteminin ve duyu organ larının uyanık olması, söz konusu işlevleri yerine getirebilecek yetenekte olması gereklidir. İnsanın doğal yapısı gereği bu yeteneklerinin belli ölçülerin ve sınırların ötesine geçmesi olanaklı değildir. İnsanın bedensel ve zihinsel gücünü dikkate almadan iş yükünün düzenlenmesi ve çalışma hızının saptanması sonucunda insanın makine ile uyumlu bir şekilde çalışması olumsuz yönde etkilenmekte ve güvensiz davranışlar ortaya çıkmaktadır. 

İşi bilinçsiz yapmak, dalgınlık ve dikkatsizlik, makina koruyucularını çıkarmak, tehlikeli hızla çalışmak, görev dışında iş yapmak, iş disiplinine uymamak, işe uygun makina kullanmamak, yetkisiz ve izinsiz olarak tehlikeli bölgede bulunmak, kişisel koruyucuları kullanmamak, ehil olunmadan makine ve ekipmanları kullanmak güvensiz davranışlara örnek olarak verilebilir.

‘Güvensiz davranışların yanı sıra iş kazalarının birinci dereceden genel nedenlerini oluşturan temel etkenlerden biri de iş yerlerindeki güvensiz durumlardır. İş yerindeki güvensiz durumlar; üretim sürecinde kullanılan teknolojinin ve
üretim araçlarının niteliğinden, iş düzensizliğine, bakım ve kontrollerin noksanlığından denetim ve yönetim hatalarına, depolama ve istifleme yanlışlıklarından sağlıksız çevre koşullarına kadar birçok etkenden dolayı ortaya çıkmaktadır. Üretim sürecinde kullanılan her türlü alet, araç ve makine, çalışan insanın yeteneklerine uygun nitelikte değilse, makine ve tezgâhların koruyucuları bulunmuyorsa, göstergeleri kolay okunur ve anlaşılır özellikler taşımıyorsa, kumanda mekanizmaları güvenli ve kolay kullanılamıyorsa, bakım ve kontrolleri zamanında ve gereği gibi yapılmıyorsa ve amacı dışında ve kapasiteleri üzerinde kullanılıyorsa, güvensiz koşulların ortaya çıkması ve iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olmaktadır.

Güvensiz çalışma yöntemi, güvensiz ve sağlıksız çevre koşulları, elektrikli makinelerde topraklama yapılmaması, işe uygun olmayan el aletleri, kontrol ve testlerin yapılmamış olması, basınçlı kaplar,tehlikeli yükseklikte çalışma ve / veya istifleme,
açık bırakılan tehlikeli alanlar (çukurlar gibi), uygun işaretleme yapılmaması, iş yeri düzensizliği,koruyucusuz makine, tezgâhlar, parlayıcı-patlayıcı maddeler güvensiz durumlara örnek olarak verilebilir.

İş kazaları; uğranılan zarara göre veya zarara uğrama miktarına göre sınıflara ayrılabilir. Ayrıca, kazalar hasarın şiddetine, büyüklüğüne ve derecesine bağlı olarak farklı şekillerde tanımlanabilir. Yapılan bir sınıflamaya göre, yaralanmaya, ölümcül veya sürekli veya uzun süreli sakatlığa neden olan bir kazaya büyük kaza denilmiştir. Çalışanın çalışmasına mani olmayan ve iş yerine devam etmesine engel olmayacak bir olay veya yaralanma, küçük kaza olarak adlandırılmıştır.

Yaralanma ile sonuçlanan kazalar (bir günden fazla işten uzaklaşmaya neden olup tedavi gerektirmeyen kazalar veya bir günden fazla işten uzaklaşmayı gerektirip sürekli iş göremezliğe neden olan kazalar) ve ölüm ile sonuçlanan kazalar yaralanmanın ağırlığına göre yapılan sınıflandırma kategorisine girebilir. Kafa yaralanmaları (baş, göz, yüz gibi), boyun - omurga yaralanmaları, göğüs kafesi ve solunum organları yaralanmaları, kalça, diz kapağı, uyluk kemiği yaralanmaları, omuz, üst kol, dirsek yaralanmaları, ön kol, el bileği, el içi, parmak yaralanmaları, baldır, ayak yaralanmaları, iç organ yaralanmaları ile ruhsal ve sinirsel tahribata yol açan kazalar ise yaralanmanın cinsine göre değerlendirilebilir. Kazanın cinsine göre ise düşme, incinme, parça, malzeme düşmesi, göze yabancı cisim kaçması, yanma, makinelerden veya el aletlerinden olankazalar, elektrik kazaları, ezilme, sıkışma, patlamalar, zararlı ve tehlikeli maddelere değme sonucu  oluşan kazalar şeklinde sınıflandırılabilir. Ayrıca, kazalar her zaman, çalışanda bir yaralanmaya veya ölüme  neden olmayabilir. Ucuz atlatılan kazalar (ramak kala) herhangi bir yaralanma veya malzeme kaybına veya hasarına, kıl payı farkla, yol açmayan kazalardır. Kıl payı farkla atlatılan olaylar ya da küçük kazalar, daha büyük kazaların ve yaralanmaların habercisidir. Her bir kaza, bir ihmalin, kazaya yol açan etmenlerin önceden görülememesinin sonucudur.

Endüstriyel kaza, oluşma bölgesine göre daha yüksek risk içeren tehlike kaynaklarından ortaya çıkarak iş, çevre ortamına ve çalışanın yaralanmasına veya ölümüne neden olan planlanmamış ve kontrol edilemeyen bir olay olarak da tanımlanabilir.

Endüstriyel alanlarda, tesislerde gerçekleşen her türlü kimyasal dökülme, çökme, patlama, yangın, gaz sızıntısı, zehirlenme, radyasyon ve bunlar gibi diğer kazalar endüstriyel kaza sınıflandırmasına dâhil edilmektedir. Bu tür sanayi ve endüstri kazaları, işin düzenli ilerlemesini kesen ani ve beklenmedik olaylardır.

Endüstriyel kazalar genellikle yangın, patlama ve kimyasal yayılım şeklinde meydana gelmekte ve bu kazaların başlıca risk etkenleri tehlikeli kimyasallar olarak bilinmektedir.

Amerika Ulusal Yangından Korunma Kurumu’na (National Fire Protection Association, NFPA) göre endüstriyel yangınların beş temel sebebi vardır. Bu sebepler yanıcı tozlar, sıcak işler, yanıcı sıvılar ve gazlar, hatalı ekipman ve makineler, elektriksel tehlikeler olarak belirlenmiştir.

TMMOB’un (2019) hazırlamış olduğu Endüstriyel Yangınlar ve Patlamalar 2018 Yılı Raporu’nda; ‘Kaynağı tespit edilen yangın ve patlamalarda elektriksel kıvılcım kaynaklı olanlar ön plana çıkmaktadır. Elektrik tesisatlarının periyodik bakım ve  kontrollerinin yapılmaması, elektrikli çalışmalarda iş güvenliği kurallarının ihlal edilmesi elektriksel kıvılcım kaynaklı yangınların artmasına sebep olmaktadır. Elektriksel kıvılcım kaynaklı yangın ve patlamaları mekanik kıvılcım ve aşırı ısınma, tutuşturma kaynaklı olanlar takip etmektedir.

Ülkemizde meydana gelmiş endüstriyel kazaların nedeni, oluşumu ve sonuçları ile ilgili düzenli ve ulaşılabilir bir bilgi kaynağının veya envanterin bulunmuyor oluşu önemli bir eksiklik olarak göze çarpmaktadır.

Avrupa Birliği, Birleşmiş Milletler ve OECD gibi uluslararası organizasyonlar da bu tür kazalara özel önem vermekte, benzer mekanizmaları daha geniş kapsamda oluşturmaktadır. Bu amaçla, Avrupa Birliği tarafından kullanılan Büyük Kaza Raporlama Sistemi (MARS) ile uluslararası OFDA/CRED Acil Durumlar Veri Tabanı (EMDAT) ve UNEP APELL Teknolojik Afetler Listesi incelenmiştir. Birçok bilimsel araştırma ve raporda kaynak olarak kullanılmaları nedeniyle incelenmek üzere seçilen bu veri tabanlarından özellikle son ikisi, diğer birçok bilgi kaynağından faydalanılarak hazırlandığı için kapsayıcı özelliğe de sahiptir. Bu amaçla, CRED Acil Durumlar Veri Tabanı (EM-DAT) ve UNEP APELL Teknolojik Afetler Listesi ile Avrupa Birliği’nin Büyük Kaza Raporlama Sistemi (MARS) yaygın olarak kullanılmakta ve birçok çalışmada temel kaynak olarak başvurulmaktadır.

Tehlikeli madde (Bu maddelerin depolanması,kullanımı, üretimi, taşınması veya bertarafı sırasında oluşacak bir aksamayla meydana gelebilecek bir patlama veya yangın, ağır tahribata yol açar.) içeren ve çok fazla sayıda insanın sağlığını tehdit eden,ölümüne veya yaralanmasına sebep olan, doğal çevrenin kalıcı olarak veya uzun dönemli kirlenmesine neden olan ve yüksek derecede maddi hasar veren, geniş çaplı acil durum müdahalesi gerektiren patlama, yangın ve toksik yayılımı büyük endüstriyel kaza olarak sınıflandırılır.

Tehlikeli madde: Ek-1, Bölüm 1, Sütun 1’delistelenen veya Ek-1, Bölüm 2, Sütun 1’de listelenen bir kategori içerisindeki hammadde, ürün, yanürün, artık ve/veya ara ürün olarak mevcut olan veyaendüstriyel bir kimyasal prosesin kontrol kaybı esnasında oluşabilecek bir maddeyi veya müstahzarı'dır.

Tehlikeli maddelerin kullanıldığı, işlendiği, üretildiği veya depolandığı bir kuruluş içerisindeki teknik ünite ve bu ünitenin işleyişi için gerekli olan teçhizat, yapılar, boru tesisatı, iş ekipmanları ile birime hizmet eden demiryolu rampa hatlarını, tersaneleri ve doldurma-boşaltma rıhtımlarını, platformlarını, şamandıra sistemlerini, yüzen veya sabit dalgakıranları, ambarları veya benzer yapılardır.

Büyük kaza senaryo dokümanı: Kuruluşta büyük endüstriyel kaza tehlikelerinin belirlenmesi ve bu tehlikelerden kaynaklanacak risklerin değerlendirilmesi amacıyla hazırlanan dokümandır.

1976 yılında İtalya’nın Seveso kasabasında gerçekleşen bir kaza sonrasında ölümlü çevre felaketi yaşanmış endüstriyel kazaların oluşmasının engellenmesi ve gerekli önlemlerin alınması adına eski adıyla Avrupa Topluluğu Konseyi (European Commission, EC) bir dizi çalışma başlatmış ve 1982 yılında Seveso Yönergesi (Direktifi) yayınlanmıştır. Bu yönerge daha sonra Bhopal ve Basel gibi devam eden kazalar sonrasında, direktifin etkinliğinin artırılması ve kapsamının genişletilmesi amacıyla 1996 yılında 96/82/ ECS Seveso II Direktifi olarak yayımlanmış, 2003 yılında bir kez daha gözden geçirilerek 2003/105/EC Direktifi olarak revize edilmiştir (ÇSGB, 2012). İnsanları ve çevreyi büyük kazalardan korumak için yayımlanan en önemli Avrupa Birliği, AB direktifi olan Seveso III 2015 yılında AB ülkelerinde yürürlüğe  girmiştir. Bu yönerge (direktif) ile; insanlar ve çevre üzerindeki olası kazaların tehlikelerini en aza indirgenmesi ve tehlikeli maddeleri içeren kuruluşlardaki büyük endüstriyel kazaları önlemek için en yüksek seviyede etkin ve sürekli korumayı başarmak üzere alınması gereken tedbirleri tanımlanması amaçlanmıştır. 

Bu direktifte yeni yaklaşımlar getirilmekte ve kimyasal tesislerden kaynaklanan riskleri halkın bilme hakkı olduğu ileri sürülmektedir. Ayrıca bu direktifte şu temel ilkelere de yer verilmektedir; Büyük tehlikeli kuruluşlarda rutin iş güvenliği önlemlerinden ayrı olarak farklı bir tehlike kontrol sistemi oluşturulmalı ve yetkili makamların da tesisin varlığını göz önüne alarak bir tehlike kontrol sistemi tesis etmesi gerekir. Kuruluş yönetimi kaza oluşumunu önlemek için entegre bir iş güvenliği yönetim planı geliştirmeli ve uygulamalıdır. İşletme yönetiminin oluşabilecek kaza sonuçlarını hafifletecek planlar geliştirmesi ve uygulaması gerekir; işletme yönetimi, işçiler ve / veya temsilcileri ile yetkili makamlar arasında bilgi alışverişine dayalı tam bir iş birliği ve dayanışma ortaya koymalıdır. Bu kapsamda değerlendirilecek iş yerleri için özel denetim metotlarının benimsenmesi gereği açısından her şeyden önce bu hususta uygun ve işlerliği olan bir mevzuat hazırlanmalı, ilgili tarafların uygulamaya yeterliliği iyice eğitilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak bu yönerge ile kuruluşların ve kimyasal tesislerin sorumlularına yürüttükleri endüstriyel faaliyetleri ile ilgili basit açıklamalar yapmaları, kullanılan tehlikeli maddeler ve etkileri açıklamaları, olası büyük kazanın halka verebileceği zarar belirtilmeli, bir kaza anında halkın haberdar edilme şekli ve halkın nasıl hareket edeceği hususlarında bilgi verilmesi zorunluluğu getirilmiştir.

Direktif’te detaylı şekilde verilen görevlerin yerine getirilmesi için bir yetkili otoritenin belirlenmesi; Domino etkileri; Arazi kullanım planlaması;Risk değerlendirme metodolojisi ve kaza senaryoları; Halkın bilgilendirilmesi; Büyük endüstriyel kaza sırasında uygulanacak dâhili ve harici acil durum planlarının hazırlanması, gözden  geçirilmesi,kazaların araştırılması, raporlanması ve denetimi;Kimyasalların sınıflandırılması, paketlenmesi, etiketlenmesi şeklinde sıralanabilir.

Türkiye, SevesoIII Direktifi’ni AB uyum süreci ile birlikte 2 Mart2019’da Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi
ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik ile uygulamaya başlamıştır. Bu yönetmelik, ülkemizde Büyük Endüstriyel Kaza Risklerinin Azaltılması(BEKRA) mevzuatı olarak da bilinmektedir.

BEKRA mevzuatı, işletmecilere, kamu kurumlarına ve yerel idarelere farklı sorumluluklar getirmiştir. BEKRA mevzuatının uygulanmasından sorumlu “Yetkili İdareler” merkezî ve yerel seviye olarak ikiye ayrılmıştır. Merkezî seviyedekiler, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB), Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (ÇSHB), Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı (AFAD), yerel seviyedekiler ise Valilikler, Belediyeler, Çevre ve Şehircilik Bakanlığının ve Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının İl Müdürlükleri olarak belirtilmiştir.

Seveso direktifi, “alt seviye” ve “üst seviye” olmak üzere kuruluşlar için iki seviyede gereksinimleri belirlemiştir. İşyerlerinde bulunan tehlikeli maddelere ilişkin envanter, kuruluşların seviyesini belirlemektedir. Direktife göre alt seviye kuruluşlar, insan ve çevre için üst seviye bir güvenlik seviyesini hedefleyen ve güvenlik yönetim sistemini içeren, Büyük Kazaları Önleme Politikası (BKÖP) adı altında bir belge hazırlamakla yükümlüdür. Üst seviye kuruluşlar ise BKÖP ve Güvenlik Yönetim Sistemi’nin (GYS) nasıl uygulanacağı ile ilgili bilgileri içeren “Güvenlik Raporu” isimli belgeyi hazırlamakla yükümlüdür. Aslında Alt seviye kuruluşlar ile üst seviye kuruluşlar için gereksinimler genel olarak aynıdır. Ancak alt seviye kuruluşlar, hazırlamakla yükümlü oldukları GYS’nin nasıl yürürlüğe konduğunu gösteren dokümanı hazırlamakla ve GYS’yi yetkili otoritelere sunmakla yükümlü değildir.

BEKRA Yönetmeliği, 20/6/2012 tarihli ve 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, 9/8/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunu, 15/7/2018 tarihli ve 30479 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 4 sayılı Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve Kuruluşlar ile Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi hükümlerine dayanılarak, 4/7/2012 tarihli ve 2012/18/AB sayılı Konsey Direktifi dikkate alınarak Avrupa Birliği mevzuatına uyum çerçevesinde,hazırlanmıştır.

Yönetmeliğin çıkış amacı, ‘tehlikeli maddeler bulunduran kuruluşlarda büyük endüstriyel kazaların önlenmesi ve muhtemel kazaların insanlara ve çevreye olan zararlarının en aza indirilmesi amacıyla, yüksek seviyede, etkili ve sürekli korumayı sağlamak için alınması gerekli önlemler ile ilgili usul ve esasları belirlemek’ olarak verilmiştir.

BEKRA kuruluşları, rafinerilerden kâğıt fabrikalarına, boya imalathanelerinden kimyasal tesislere kadar birçok endüstriyel ve ticari sektörü içermektedir. Yürürlükteki mevzuatına göre, BEKRA kuruluşlarının belirlenmesinde, fiili, öngörülen ya da endüstriyel kimyasal bir işlemin kontrolü kaybedildiğinde ortaya çıkabilecek tehlikeli madde miktarları göz önünde bulundurulmaktadır. Bu kapsam, belirtilen tehlikeli maddelerin miktarı ile belirlenmektedir ve kuruluşun boyutu, konumu,
sektörü veya mülkiyetinden bağımsızdır.

BEKRA yönetmeliği kapsamı dışında kalan faaliyetler:

a. Askeri kuruluş, tesis ve depolara,

b. İyonlaştırıcı radyasyon faaliyetlerine,

c. Ek-1 Bölüm 1 ve Bölüm 2’de belirtilen

1)Tehlikeli maddelerin bu Yönetmelik kapsamındaki kuruluşların sınırlarının dışında karayolu, demiryolu, kıta içi su yolu, deniz veya hava yoluyla taşınmasına ve bu transfer zinciri üzerindeki geçici ara depolama faaliyetleri ile liman, iskele ve demiryolu yükleme boşaltma istasyonlarında yapılan tehlikeli maddenin bir taşıma aracından başka bir taşıma aracına aktarılması sırasındaki yükleme, boşaltma ve nakliye işlemlerine,miktarda ve cinste tehlikeli madde bulundursalar dahi;

2)Tehlikeli maddelerin kuruluş sınırları dışındabir boru hattıyla taşınmasına, 

ç. Madenlerde, taş ocaklarında ve sondaj kuyusu vasıtasıyla minerallerin ve hidrokarbon bazlı doğal maddelerin aranması, çıkarılması ve işlenmesi faaliyetlerine,

d. Denizde, minerallerin ve hidrokarbon bazlı doğal maddelerin aranması, çıkarılması, depolanması ve işlenmesi ile ilgili faaliyetlere,

e. Deniz tabanı altında;

1) Sadece depolamaya ait
sahalarda gaz depolanmasına,

2) Hidrokarbonlar da dahil olmak üzere minerallerin arandığı ve çıkarıldığı sahalarda gaz depolanmasına,

f. Yer altında veya yer üstünde atıkların düzenli depolandığı sahalara, bu yönetmelik uygulanmaz.

BEKRA yönetmeliği kapsamındaki tüm işletmeciler; büyük kazaları önlemek ve büyük bir kazanın meydana gelmesi
durumunda, bunların etkilerini çevre ve insanlara en az zarar verecek şekilde sınırlamak için gerekli tüm önlemleri almakla yükümlüdürler. Ayrıca, yönetmeliğe göre işletmeciler büyük kazaları önlemek ve büyük bir kazanın meydana gelmesi durumunda, bunların etkilerini insana ve çevreye en az zarar verecek şekilde sınırlamak için güvenlik yönetim sistemi ile ilgili asgari olarak Ek-3’te ve ilgili mevzuatta belirtilen yükümlülüklere ilişkin gerekli tüm tedbirleri almak ve gerekli bildirimleri de yapmakla yükümlüdürler. Diğer bir yükümlülük olarak işletmeci, büyük endüstriyel bir kaza olma ihtimaline karşı, kuruluşta bulunan, büyük kaza senaryo dokümanındaki senaryolara dâhil olan her bir tehlikeli madde için müdahale yöntemi ile koruyucu donanım bilgilerini içeren Ek-7’deki formata göre bir kart hazırlar. İşletmeci; bu kartı il afet ve acil durum müdürlüğü, il sağlık müdürlüğü, bağlı bulunduğu belediye ve / veya büyükşehir itfaiye teşkilatına ve kuruluşun organize sanayi bölgesi veya endüstri bölgesi içinde yer alması durumunda bağlı bulunduğu bölge yönetimleri itfaiye teşkilatına gönderir; bu yükümlülük 01/07/2020 tarihinde yürürlüğe girecektir. Yönetmeliğe göre belirlenen en önemli yükümlülüklerden birisi de işletmecilerin; kuruluş dışındaki uzman kişi veya kurumlardan hizmet alması durumunda işletmecinin sorumluluklarını ortadan kaldırmayacağı hükmüdür.

Alt veya  üst seviyeli kuruluşun işletmecisi bildirimini faaliyete geçmeden önce Çevre ve Şehircilik Bakanlığının bildirim sistemini kullanarak beyan usulü ile doğru ve eksiksiz bir şekilde yapar. İşletmeci;

a)Beyan edilen tehlikeli maddelerin miktarında kuruluşun seviyesini etkileyecek bir değişiklik olması,

b) Beyan edilen tehlikeli maddelerin niteliğinde bir değişiklik olması,

c) Beyan edilen tehlikeli maddelerin fiziki şeklinde ve / veya uygulanan proseslerdekuruluşun seviyesini etkileyecek bir değişiklik olması,

ç) Bildirim sistemi üzerinden verilen kuruluşbilgilerinde herhangi bir değişiklik olması,

d) Kuruluşun faaliyetine son vermesi, devredilmesi veyabu Yönetmeliğin kapsamı dışına çıkması, hallerinde otuz gün içerisinde bildirimini günceller.

Büyük endüstriyel kazaların tehlike kaynakları ve bu kazalar sonucu doğacak riskler çeşitlidir ve bu kazaları önlemek ve kontrol altına alabilmek için, sistematik bir şekilde bu tehlike ve risklerin tanımlanması gerekmektedir. Tehlikelerin belirlenmesinde, öncelikli olarak yapılması gereken işlerden biri tehlikeli maddelerin güncel bir envanterinin çıkarılmasıdır. Envanter çalışması ile çalışma ortamındaki olası tehlikeler ve etkileri de ortaya konacaktır.

1/7/2020 tarihinde yürürlüğe girecektir. 30/12/2013 tarihli ve 28867 mükerrer sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Hakkında Yönetmelik gereğince alt ve üst seviyeli kuruluşlarca hazırlanması zorunlu olan kantitatif risk değerlendirmesi, bu Yönetmelik’te belirtilen büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanması için belirlenen süreye kadar geçerlidir. Bu Yönetmelik sekizinci maddeye göre;

(1) Yönetmelik kapsamındaki alt ve üst seviyeli kuruluşların işletmecisi tarafından büyük endüstriyel kaza tehlikelerinin belirlenmesi ve bu tehlikelerden kaynaklanacak risklerin değerlendirilmesi amacıyla büyük kaza senaryo dokümanı hazırlanır veya hazırlatılır.

(2) Büyük kaza senaryo dokümanı, bu Yönetmeliğin 5 inci maddesinde yer alan tehlikeli madde tanımına uygun olarak tehlikeli maddelerin belirlenmesi ve sınıflandırılması işleminden sonra, ulusal veya uluslararası standartlar ile genel kabul
görmüş bilimsel literatürde yer alan yöntemlerden biri veya birkaçı bir arada kullanılarak, bu Yönetmelik kapsamında çıkarılacak büyük kaza senaryo dokümanı ile ilgili tebliğde belirtilen kriterlere uygun olarak;

a) Tehlikeli ekipmanların belirlenmesi,

b) Belirlenen tehlikeli ekipmanlar üzerinden dahili tehlikelerin tanımlanması, 

c) Tehlikeli ekipmanlara etki edebilecek kuruluş dışından kaynaklanabilecek harici tehlikelerin tanımlanması

ç) Bu Yönetmeliğin 9 uncu maddesinde yer alan büyük endüstriyel kaza frekansı değeri ile karşılaştırma yapmaya elverişli sonuçlar üretebilen yöntemler ile tehlikeli ekipmanlar üzerinden büyük kaza senaryolarının oluşturulması, adımları izlenerek hazırlanır.

(3)Dâhili ve harici tehlikelerin belirlenmesi aşamasın da kuruluş içinde veya dışında geçmişte yaşanmış kazalar, ramak kalalar ve kaza veri bankalarındaki ulaşılabilir kayıtlar da dikkate alınır. 

4) Büyük kaza senaryosu ikinci “(2)” fıkraya göre tespit edilen tehlikelere göre belirlenen kök nedenlerden başlanarak olası yayılım, yangın veya patlama olaylarının tamamını içerecek şekilde oluşturulur. Ancak tek kök neden ve sonuç çifti kullanılarak oluşturulacak senaryolarda olası yayılım, yangın ve patlama olaylarından her biri dikkate alınır

(5)İşletmeci, büyük kaza senaryo dokümanında kullandığı güvenilirlik verisi ile olasılık verilerini hangi veri bankalarından veya kaynaklardan aldığı konusunda ayrıntılı bilgi verir.

(6) İşletmeci, tehlikeli maddelerin cinsi ve/veya miktarındaki değişiklik nedeniyle alt veya üst seviyeli bir kuruluş haline
gelmesi durumunda kapsama dâhil olduğu tarihi müteakiben bir yıl içerisinde bu dokümanı hazırlar.

(7) İşletmeci, hazırlanan büyük kaza senaryo dokümanını kuruluşta muhafaza eder

Yeni BEKRA yönetmeliğinde, işletmeci, büyük kazaya sebep olabilecek tehlikeli ekipmanlar için senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekans değerini 1x10-4/yıl veya bundan daha küçük bir değere indirir. Yönetmelikte bahsedilen, büyük endüstriyel kaza frekansı; büyük kaza senaryo dokümanında senaryo edilen her bir büyük endüstriyel kazanın meydana gelme frekans seviyesini ifade etmektedir.

Büyük kaza önleme politika belgesi büyük endüstriyel kazaları önlemek ve iş yerinde yüksek seviyede koruma önlemi almak amacıyla, Ek-3’te belirtilen güvenlik yönetim sistemi ile ilgili bilgilerin bulunduğu bir belgedir. 

İşletmeci, büyük kaza önleme politika belgesini;

a) Faaliyet halindeki kuruluşlar için bu maddenin yürürlüğe girmesini müteakiben altı ay içerisinde,

b) Kuruluşun,bulundurduğu tehlikeli maddelerin cinsi ve / veya miktarındaki değişiklik nedeniyle alt seviyeli bir kuruluş haline gelmesi durumunda kapsama dâhil olduğu tarihi müteakiben bir yıl içerisinde,

c) Diğer durumlarda faaliyete geçmeden önce, hazırlar ve kuruluşta muhafaza eder.

BEKRA mevzuatının, en önemli yükümlülüklerinden biri “Güvenlik Raporu”dur. Güvenlik Raporu şartı, sadece Üst Seviyeli Kuruluşlar için geçerlidir ve bu raporunun, Üst Seviyeli Kuruluşlar tarafından kuruluş faaliyete geçmeden önce sunulması gerekmektedir.

İşletmeci tarafından hazırlanan güvenlik raporu, büyük kaza önleme politika belgesi ve büyük kaza senaryo dokümanı;

a) Tehlikeli maddelerin niteliğinde, fiziki şeklinde veya depolama şeklinde değişiklik olması,

b) Tehlikeli maddelerin depolandığı veya kullanıldığı proseslerde değişiklikler olması,

c) Kuruluşta büyük endüstriyel kaza veya büyük endüstriyel kaza tanımı kapsamında ramak kala
olay meydana gelmesi,

ç) Ek-3’te belirtilen güvenlik yönetim sisteminde bir değişiklik yapılması,

d) Bildirim sistemi üzerinden verilen kuruluş bilgilerinde herhangi bir değişiklik olması, durumlarında gözden geçirilir ve güncellenir.

İşletmeci, dâhili acil durum planını; kuruluşunbulundurduğu tehlikeli maddelerin cinsi ve / veyamiktarındaki değişiklik edeniyle üst seviyeli bir  kuruluş hâline gelmesi durumunda kapsama dâhil olduğu tarihi müteakiben bir yıl içerisinde hazırlar. İşletmeye yeni açılacak kuruluş, faaliyete geçmeden önce dâhili acil durum planını hazırlar.

İşletmeci, üç yılı aşmayan aralıklarla dâhili acil durum planını gözden geçirir, gerektiğinde günceller, tatbik eder ve acil hizmet birimlerinin yeterli düzeyde tatbikata katılmasını sağlamak için gerekli çalışmaları yapar. Bu Yönetmeliğin 12 nci maddesinde belirtilen belge ve dokümanlarda güncelleme yapılması durumunda ve işletmecinin gerekli gördüğü hallerde dâhili acil durum planı derhâl güncellenir.

Dâhili acil durum planının müdahalede yetersiz kaldığı durumlarda, işletmeci il afet ve acil durum müdürlüğüne dâhili acil durum planının yetersiz kaldığı bilgisini verir. İl afet ve acil durum müdürlüğü koordinasyonunda il afet müdahale planı gereğince müdahale faaliyetleri yürütülür.