Kentsel Arama Kurtarma Çalışmalarında İş Sağlığı ve Güvenliği

Arama kurtarma ekipleri birçok tehlikeye maruz kalabilmektedir. Yoğun yıkımlara sebep olan afetlerin yaşanma sıklığı az olduğu için ekiplerin tecrübe kazanımı da sınırlı seviyede olabilmektedir.

Afet ve acil durumlarda karşılaşılabilen tehlikelerin eğitim ve tatbikatlarla tanımlanması ve farkındalığın sağlanması açısından sürekli ve güncel eğitimlere ihtiyaç olduğu açıktır.

Herhangi bir kentsel arama kurtarma çalışmasında karşılaşılabilecek tehlikelerden bazıları şunlardır:
1. Hasar görmüş altyapılar 2. Olay yerine ulaşım 3. İkincil çökmeler 4. Yangınlar 5. Gaz patlamaları 6. Su baskınları 7. Toksik ve kimyasal maddelere, gaz ve toza maruz kalmak 8. Düşen-uçan nesneler 9. Düşme tehlikeleri ve delici kesici cisimler 10. Elektrikle ilgili tehlikeler 11. Tehlikeli iş makineleri 12. Gürültü 13. Kirlenmiş su ve hava 14. Dekontaminasyon 15. Sağlıksız beslenme 16. Zorlu hava şartları 17. Fiziksel ve psikolojik olarak göreve hazır olmama 18. Güvenlik

Yollar, köprüler, haberleşme, elektrik, doğal gaz gibi altyapılar hasar görebilir.

Olay yerine ulaşım esnasında çeşitli tehlikelerle karşılaşılabilir. Gerek hava ulaşımının gerek kara ulaşımının kendi içinde barındırdığı tehlikeler vardır. Hava yolu ulaşımında; • ani sıcaklık değişimleri, • hava hastalığı (uçak tutması), • ekipmanların yükleme ve boşaltmasıyla ilgili tehlikeler, • helikopter kullanılıyorsa inme ve binme gibi konularda güvenlik tedbirlerine uyulmalıdır.
Karayolu ulaşımında; genellikle bir afet sonrası trafik düzeni geçici bir süreliğine de olsa bozulmuş durumdadır. Afet bölgesinden yoğun bir kaçış vardır ve aynı zamanda da arama kurtarma ekiplerinin bölgeye intikali gerekmektedir. Yol ve trafik altyapısı hasar görmüştür.

Olay yerine ulaşım esnasında güvenlikten asla taviz verilmemelidir. • Hiçbir zaman alet ve edevatın taşınacağı açık kasa gibi yerlerde personel taşınmamalıdır. • Personel için güvenli oturma imkânları sağlanmalıdır. • Araç kullanılırken aynı zamanda haritaya bakma gibi işler yapılmamalıdır. • Alet ve ekipmanlar kapalı kutularında taşınmalıdır. • Araçların bakımları düzenli olarak yapılmalıdır. • Mümkünse konvoy hâlinde gidilmelidir. • Araçlar uygun bir şekilde işaretlenmelidir.

İkincil çökmeler: Çalışılacak binada artçı depremler, titreşim veya herhangi bir patlama sonucu ikincil çökmeler meydana gelebilir. Terör saldırılarında ilk patlamadan sonra ikinci bir patlamanın olması sıklıkla karşılaşılan bir durumdur. Bu nedenle, ilgili kolluk kuvvetleri uzmanlarından onay alınmadan arama kurtarma çalışmalarına başlanılmamalıdır.

çalışılacak yapı, işin uzmanı teknik elemanlarca ayrıntılı bir şekilde incelenmeli ve meydana gelebilecek ikinci çökme riski bulunan noktalar tespit edilmeye çalışılmalıdır. Fakat bu tespitin kesin bir şekilde yapılabilmesinin işin uzmanı inşaat mühendislerince de çok zor olduğu akıldan çıkarılmamalıdır. Muhtemel çökmelerin önüne geçmek için dayanak, destek çalışmalarına hemen başlanmalıdır. Ayrıca komşu binaların da çalışılacak bina üzerine çökme-devrilme tehlikesi değerlendirilmeli, gerekirse komşu binalar büyük iş makineleriyle desteklenmelidir.

Binadaki su tesisatında çökmeye bağlı kırılmalar ile şebeke suyu, yağmur ve eriyen karların veya yangına müdahalede esnasında kullanılan suyun mahsur kalanların boğulmasına neden olabileceği göz ardı edilmemelidir. Bu nedenle çöken binanın şebeke suyu kesilmeli, enkaza dolan suyun yönü değiştirilmeli ve binanın alt katlarına biriken su tahliye edilerek muhtemel boğulmaların önüne geçilmelidir.

İş makineleri çalışırken her zaman dikkatli olunmalıdır. Güvenli yaklaşım mesafeleri her zaman muhafaza edilmelidir. İş makineleri hiçbir zaman insan taşıma ve kaldırma işlerinde kullanılmamalıdır.

Kentsel arama kurtarmada en sık karşılaşılan durum bina çökmeleridir.

Bina çökmelerinde ekiplerin değerlendirme yaparken dikkat etmesi ve araştırması gereken hususlardan en önemlileri şunlardır: 1. Binanın Çökme Nedeni 2. Olay Yerindeki Tehlikeler 3. Binanın Yapısı 4. Binada Bulunanların ve Mahsur Kalanların Sayısı 5. Çökmenin Ne Zaman Olduğu 6. Hava Şartları 7. Binanın Çökme Şekli

Enkazda çalışacak ekip ya da ekipler ilk olarak binanın neden çöktüğünü öğrenmelidir. Çünkü kurtarma ekibini enkazda bekleyen tehlikeler, çökme nedenine bağlı olarak farklılık gösterecektir. Bu farklılıklar da operasyonlardaki hareket tarzlarını doğrudan etkileyecektir.

Bina çökme sebeplerinin başlıcaları şunlardır: Depremler, Yangınlar, Binaların aşırı yüklenmesi, Projelendirme hataları, Yapım tekniklerine uygun inşa edilmeme, Binalardaki yaşlanmalar, Bilinçsiz tadilatlar, Toprak kaymaları, Gaz ve basınçlı kap patlamaları, Sabotaj ve terör

Binanın yapısı konusunda araştırılması gereken hususlar şunlardır: • Binanın kullanım amacı (konut, hastane, yurt, okul, fabrika, iş yeri ve benzeri) • Binanın taşıyıcı sistemi (betonarme, ahşap, yığma, çelik) • Binanın boş ya da kullanılan bir bina olup olmadığı • Binanın kat sayısı ve katlardaki daire/bağımsız bölüm sayısı • Binada daha önce yangın veya benzer bir olay yaşanıp yaşanmadığı • Binada restorasyon, tadilat ve sonradan eklemeler yapılıp yapılmadığı • Binada kullanılan yapı malzemesinin standartlara uygun olup olmadığı

Bu veriler; • İhtiyaç duyulan kurtarma ekibi ve personel sayısı, • İhtiyaç duyulan sağlık ekibi, • İhtiyaç duyulan iş makinelerinin cinsi ve sayısı, • Operasyonlarda kullanılacak arama ve kurtarma teknikleri, • Çöken bina ile ilgili ortaya çıkabilecek tehlikeler, • Çökmenin nedeni konularında kurtarma ekibine yol gösterir.

Binada yaşayanların sayısına bağlı olarak çökme sonucu kurtulanlar ve mahsur kalanların tespit edilmesi, kurtarma operasyonlarının sağlıklı bir şekilde yürütülmesi ve ihtiyaç duyulan ekip sayısının belirlenmesi ve de çalışmaların ne zaman sonlandırılacağına karar verilebilmesi açısından son derece önemlidir. Bu nedenle ekip amiri, görgü tanıkları ve enkazdan kurtarılanlar başta olmak üzere binanın yapısını bilenlerden en kısa zamanda bilgi toplamalıdır.

Çökme zamanının arama kurtarma çalışmalarında ne derece önemli olduğunu bazı örneklerle ifade etmek gerekirse; Kış aylarındaki muhtemel bir deprem sonucu meydana gelen çökmede; • Isınma sistemleri devrede olacağından yangın tehlikesi hayli yüksektir. Buna bağlı olarak aynı anda çok sayıda yangın çıkma ihtimali söz konusudur. • Soğuk havalar, afetzedeler için zorluklar getirdiği kadar ekipler için de zorlu ve tehlikeli çalışma şartları demektir. • Aşırı yağış anındaki muhtemel bir deprem sonucu meydana gelen çökmede, enkaz altında kalanların boğulma riskleri yüksek olacaktır. Gece geç saatlerde meydana gelecek muhtemel bir depremde de enkazda mahsur kalanların büyük çoğunluğu yatak odalarında bulunacaktır. Yaz aylarında ve gün içerisinde meydana gelebilecek muhtemel depremde ise can kaybı ve mahsur kalma ihtimali daha az olacaktır.

Arama kurtarma ekiplerinin çökme zamanına bağlı olarak yapacağı değerlendirmelerde; • Binada mahsur kalanların sayısı, • Binada mahsur kalanların yerleri, • Can kayıpları ve yaralananların sayısı, • Çökme sonucu oluşabilecek tehlikeler, • Kurtarma çalışmalarındaki strateji ve öncelikler belirlenebilir.

Binalarda birçok değişkene bağlı olarak farklı çökme şekilleri görülebilir. Farklı çökmelerde oluşacak yaşam boşlukları, afetzedelerin yaşamalarına olanak sağlamasının yanında arama kurtarma ekiplerinin çalışmalarına yön verme açısından da çok önemli bir yere sahiptir. Çökme şeklini doğru belirleyen kurtarma ekibi elde ettiği veriler çerçevesinde en etkili ve güvenli arama çalışmasını gerçekleştirebilir.

Binalarda en sık görülebilecek çökme şekilleri şunlardır: • Yamyassı (yığılmalı) çökme • Destekli yana çökme • Desteksiz yana çökme • V şeklinde çökme • A şeklinde çökme

Olay komuta yeri; • Olay yerinin yakınında güvenli ve hakim bir noktada olmalıdır. • Çalışmalarda kullanılacak araç ve ekipmanlara yakın bir noktada olmalıdır. • Ulaşım yolları açık olmalıdır. • Olay komuta yerinin çevresi emniyet şeridi ile çevrilerek görevliler haricindekilerin girmesine engel olunmalıdır.

Arama kurtarma operasyonlarında birçok değişik birimin bir arada çalışması gerekebilmektedir. Bu durumda yönetim noktasında birleşik komuta sistemine geçilmeli ve görev dağılımının buna göre yapılması gerekmektedir.

Birleşik komuta uygulaması; • Kaynakların etkili kullanılması, • Personel, araç ve malzeme israfının önüne geçilmesi, • Olay mahallinde görev kargaşasının önüne geçilmesi, • Ekipler arasındaki çatışmaların önlenmesi, • Olay mahallindeki güvenlik çalışmalarının eksiksiz sağlanabilmesi, • Sağlıkla ilgili sorunların daha kolay aşılması, • Haberleşmenin daha kolay ve etkili sağlanması, • Dolayısıyla çalışmaların başarıyla tamamlanması bakımından son derece önemlidir.

Çalışmalara katılacak ekipler şunlardır: • AFAD ekipleri • İtfaiye ekipleri • Sağlık ekipleri • Kolluk kuvvetleri (polis ve askerî birlikler) • Yurt dışından gelen arama kurtarma ekipleri • Diğer kamu kuruluşlarının arama kurtarma ekipleri • Gönüllü kuruluşların arama kurtarma ekipleri • Kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör çalışanları • Gerekli görüldüğü durumlarda vatandaşlar

Kurtarma Ekiplerinin Yerleşimi: Kurtarma ekiplerinin afet bölgesine ulaştığı andan itibaren üzerinde önemle durulması gereken hususlar: • Kurtarma birliklerinin araç ve malzemeleri güvenli bir yere konuşlanmalıdır. • Operasyon yönetim merkezi, araçların konuşlandığı yerin yakınında olmalıdır. • Çalışmalara katılacak tüm ekiplerin uygun yerleşim planlamaları yapılmalıdır. • Tıbbi müdahale birimleri araç ve personeliyle ‘‘operasyon yönetim merkezine’’ yakın bir konumda hazır bulunmalıdır. • Muhtemel bir yangına karşı müdahale araçları bölgede hazır bekletilmelidir. • Enkaz bölgesindeki değişim ve gelişmeleri gözlemek amacıyla hâkim bir noktada merdiven aracı veya platform üzerinde bir gözlemci bulundurulmalıdır. • Aydınlatma araç ve gereçleri hazır hâle getirilmelidir. Aydınlatma aracı, enkazı en faydalı aydınlatacak şekilde konuşlanmalıdır. • Operasyonlarda kullanılan tüm araç, malzeme ve iş makineleri ile yakıt ve yağ ikmal araçları bölgede hazır bulundurulmalıdır. • Ağır iş makineleri ve kamyonlar uygun bir yerde hazır bulundurulmalıdır.

Çalışma yapılan alanda güvenlik öncelikleri sırasıyla şöyledir: • Kurtarmacı personelin güvenliği, • Afetzedelerin güvenliği, • Diğer vatandaşların güvenliği, • Ekipman ve araç güvenliği.

Ekip Güvenliği: • Eşli çalışılmalıdır. • Ekipten habersiz hareket edilmemelidir. • Tehlikeler belirlenmelidir. • Tehlikeli bölgelerde toplanılmamalıdır. • Destekleme-tahkimat işleri ihmal edilmemelidir.

Afetzede güvenliği: • Afetzede, çevresindeki tehlikelerden korunmalıdır. • Çıkış yolu açılıp güvenli hâle getirilmelidir.

Ekipman güvenliği: Ekipman bulundurma noktası; • Tehlikelerden uzak olmalıdır (su, alev, elektrik, kalabalık, yıkıntı ve benzeri). • Çalışma alanının dibinde değil ama kolay ulaşılabilir yerde olmalıdır. • Ekipmanların başında sürekli bir sorumlu olmalıdır. • Kablo bağlantıları görünür ve açık olmalıdır. • Benzin ve benzeri tehlikeli maddeler işaretlerle belirtilmelidir.

Güvenliğe yönelik genel hususlar: konu maddesi olarak başında madde işaretiyle aşağıya eklenmeli; • Olay mahalli emniyet şeridi ile çevrilmelidir. • Tehdit altında olmaksızın ve tehdit etmeksizin çalışılmalıdır. • Trafik ile ilgili düzenleme ve tedbirler alınmalıdır. • Kolay kurtarılacak afetzedeler en yakın sağlık kurumuna gönderilmelidir • Yangın olmayan enkazlarda gaz ölçümleri yapılarak koruyucu tedbirler ve muhtemel patlamaların önüne geçecek önlemler alınmalı, enkazda sigara içilmemeli ve sigara ile kimse yaklaştırılmamalıdır. • İkinci çökme riskine karşı önlemler alınmalıdır. • Elektrik telleri, gaz ve su tesisatları ile ilgili oluşabilecek tehlikelere karşı tedbirli olunmalıdır, Binaya giden gaz, elektrik, su gibi kaynaklar hemen kesilmelidir. • Çöken/Yıkılan binalarla ilgili kurtarma operasyonları genellikle uzun sürelidir. Özellikle geniş çaplı boşluk araştırmalarında, gündüz vakti bile aydınlatma gerekebilir. Alaca karanlıkta ve geceleyin, çalışan personelin güvenliği için ve enkaz altında kalan kazazedelere yardım edilebilmesi için bölgenin tümünü aydınlatılmalıdır. • Enkazda çalışan personel mutlaka enkaz için belirlenen kişisel koruyucu donanımları (elbise, kask, eldiven, gözlük bot, maske ve benzeri) kullanmalıdır. • Gerekli sağlık tedbirleri alınmalıdır (Tetanoz, sıtma aşıları ve benzeri). • Enkazdaki sarkan parçalara, sivri demir uçlarına, cam parçalarına ve kaygan zeminlere ve benzerlerine dikkat edilmelidir. • Ekibe görev öncesi, sırası ve sonrası psikolojik destek sağlanmalıdır. • Personel arasında malzeme kullanımı açısından iş bölümü yapılmalıdır. • Ortamda tehlikeli maddelerin varlığı araştırılmalı ve var olan tehlikeler bertaraf edilmelidir. • Bir yapının herhangi bir kısmının sabit olmadığına dair en küçük bir şüphe olduğunda yapılacak en güvenli hareket, o kısmı desteklemektir. Şüphe varsa destek ver! • Sabit olmayan tüm yapıların etrafında, çökme tehlike bölgesi oluşturulmalı. Bu tehlike bölgesi, hâla ayakta duran duvarların yüksekliğinden daha büyük olmalıdır. Bu önlem alınırsa, mekânın güvenliği sağlanmış olur. • Afetzedelere mümkün olduğu kadar ilk yardım ve ileri yaşam desteği sağlanmalı. Bunların yanı sıra hafif koruma tedbirleri uygulanmalıdır. • Olay yerinde oluşturulan güvenlik hattı içine kurtarma ve sağlık görevlileri haricindekilerin girmesi engellenmelidir. • Dezenfeksiyona dikkat edilmelidir, • Gereksiz tüm şok ve titremelere engel olunmalıdır. Trafiğin yolunu değiştirilmeli ve mekânın güvenliği sağlanana kadar ağır iş makineleri kullanmaktan kaçınılmalıdır. • İş makinelerinin manevralarına dikkat edilmeli, çalışırken enkaza girilmemelidir. • Arama ve kurtarma ekip üyeleri, sıkı denetim altında ve ekipler hâlinde çalışmak durumundadır. Yapılan tüm işin, farklı ekiplerin koordinasyonu ile yapıldığına emin olunmalıdır. • Ekip liderleri ekip elemanlarını çalışma ve dinlendirme planına dikkat etmelidir. • Çevredeki vatandaşların güvenli bir alanda toplanmaları sağlanmalıdır. • Araç ve malzemelerin zarar görmesi engellenmelidir. Araç ve malzemeler güvenli bir alanda bir personelin gözetiminde muhafaza edilmelidir. • Afetzedelerin çıkartılması veya boşluk araştırması ile doğrudan ilgilenmeyen tüm ekstra personel ve meraklı vatandaşlar çökme bölgesinden uzak tutulmalıdır. Enkaz üstünde ve çevresinde gereksiz kalabalıklar engellenmelidir. • Tüm mekânın güvenliğini sürekli denetlemek üzere, bir güvenlik üyesi görevlendirilmelidir. Bu kişi, oluşan problemleri ekip liderine bildirmelidir. • Ambulans ve sağlık ekibi hem kazazedeler hem de arama kurtarma ekibi için hazır bulunmalıdır.

İleri teknoloji ürünlerinin arama kurtarma çalışmalarında kullanımı hem çalışmaların daha verimli bir şekilde yürütülebilmesi hem de çalışmalardaki güvenlik açısından güzel imkânlar sunmaktadır. Bu konuda çeşitli robotlar ve droneler kullanılmaya başlanmıştır. Arama kurtarma personelinin ulaşabilmesinin çok zor veya tehlikeli olduğu yerlere bu tür ekipmanlarla ulaşılabilmektedir. Örneğin bir drone ile çökme tehlikesi olan hasarlı bir bina, içinden ve dışından, tehlikeye girmeden kolaylıkla incelenebilmektedir.

Kaçış Rotası: Kaçış rotası, ikinci bir çökme, patlama, yangın, sel ve diğer ani afetler karşısında en hızlı ve güvenli bir şekilde çökme alanından uzaklaşmayı sağlayan kaçış güzergâhıdır.

Kaçış rotaları mutlaka operasyon başlamadan önce belirlenmelidirler. Kısa olmaları tercih edilir fakat her zaman en kısa yol olmak zorunda değillerdir. Gerekli durumlarda kaçış rotası fosforlu sprey boya, işaret, şerit veya başka yöntemlerle belirlenmelidir. Tüm ekipler, birinci ve onu izleyen kaçış rotalarını bilmelidir. Ekip üyesi, enkaz bölgesine her girişinde ve durum değişmesinde ekip amirine mutlaka bilgi vermelidir.

Güvenli Bölge: Olası artçı sarsıntı, patlama, ikinci bir çökme ya da başka bir durum karşısında kurtarmacı personelin kaçabileceği ve diğer tehlikelerden uzak kalabileceği alana ‘‘güvenli bölge’’ denir.

Bina çökmeleri başta olmak üzere toprak kaymaları, kuyularda çalışma, trafik kazaları ve yangınlardaki çökme risklerine karşı yapılan çalışmalardır.

Dayanak ve destek çalışmalarında kullanılan malzemeler ve araçlardan başlıcaları şunlardır: • Değişik kalınlık ve boyutlarda keresteler • Mekanik destek ayakları • Vidalı destek ayakları • Hava yastıkları • Krikolar • İş makineleri • Takozlar • Halatlar

Dayanak ve destek türleri, çöken binalarda hasarlı yapısal elemanların özellikleri ve hasar şekillerine göre başlıca şöyledir: • Dikey destek • Yatay destek • Pencere ve kapı destekleri • İç destek • Dış destek

Dikey destekler bir yapıda hasar görmüş herhangi bir bölümün üstündeki ağırlığın taşınmasına destek olmak ve tamamen çökmesine engel olmak için inşa edilirler. Bu yöntemde mekanik, vidalı destek elemanları kullanılabileceği gibi ahşap destekler de kullanılabilir.

Yatay destekler içeriden ve dışarıdan kullanılabilir. Yatay destek uygulaması genellikle koridorlarda, girişlerde, hava boşluklarında ve yapıların aralarında hasar görmüş veya sabit olmayan duvarları desteklemek için kullanılır. Bu uygulamanın temel amacı, zarar görmüş normal giriş yollarının açılmasını sağlamaktır. Yatay destek hem personel hem de kazazedelere emniyetli bir alan sağlayarak kurtarma operasyonunun seyrine izin verir.

Altyapı çalışmalarında yatay destek uygulaması olarak toprak çökmesinin önlenmek için vidalı destek barı ve tahta kullanarak dayanaklar yapılır. Bu uygulamada dayanak yapılacak duvarın ölçülerine uygun tahta plakalar yerleştirilir. Daha sonra uygun destek ayakları hazırlanarak plakalar arasına yatay olarak yerleştirilir.

İç duvarların yıkılmalarını engellemek için desteklendiği uygulamadır. Kısmen çöken ya da çökme tehlikesi olan iç duvarlarda kullanılır. Mekanik veya vidalı destek elemanları kullanılabileceği gibi ahşap destekler de kullanılabilir.

Bütün bir binanın ya da bir bölümünün yana kayarak yıkılmasını engellemek amacıyla desteklenmesidir. Mekanik veya vidalı destek elemanları kullanılabileceği gibi ahşap destekler de kullanılabilir

Ekipler hem arama hem de kurtarma çalışmalarında her iki yönde de (yatay ve düşey) ilerleme çalışması yaparlar. Enkaza giriş şekli afet türüne, bina yapısına göre ve hasar durumuna göre değişiklik gösterebilir. Örneğin, tam çökmüş bir bina ile kısmen çökmüş bir binaya girişin farklı olacağı açıktır.

Dehlizde çalışırken dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır: • Çalışmalar sırasında toz toprak yutulmaması için toz maskesi takılmalıdır. • Baş ve suratın korunması için baret takılmalıdır. • Toz ve topraktan gözlerin korunması için gözlük kullanılmalıdır. • Dehlizde çalışırken sıcak havalarda havanın veya tozun tahliyesinde fan kullanılabilir. • Dehliz içinde çalışanlara bir kılavuz ipi bağlanarak dışarıdan kontrol edilmelidir. Herhangi bir çökme durumunda kazaya uğrayacak personelin yerinin bulunabilmesi bu şekilde daha kolay olacaktır. • Çalışırken enkaz eldiveni kullanılmalıdır. • İlerleme aşamalarında doğal dayanak vazifesi gören eşyalar yerlerinden alınmamalıdır. Alınacaksa yerlerine mutlaka dayanak yapılmalıdır. • İlerleme çalışmalarının her aşamasında gaz ölçümleri yapılmalıdır. • Kat aralarında ve yatay yöndeki ilerlemelerde mutlaka dinleme yapılarak afetzedenin bulunduğu nokta tam olarak tespit edilmeye çalışılmalıdır.