ADALET MESLEK ETİĞİ

Her ne kadar adalet, bitmez tükenmez tartışmalara konu olmuşsa da bütün bu tartışmalı özelliğine karşın adalete dair Platon’dan beri kabul edilen bir gerçek vardır ki o da adaletin bir “ide” oluşudur. Bundan maksat, adaletin “gerçek” bir şey değil de bir “fikir” olduğudur. Peki fikir derken neyi kastediyoruz? Fikrin ne olduğunu ve bir fikir olarak adaletten ne anlaşılması gerektiğini daha iyi kavrayabilmek için daha genel bir düzeyde varolanları belirli bir tasnife tâbi tutmamız, diğer bir ifadeyle varlığı bölümlere ayırmamız gerekir. Bu anlamda varlık öncelikle ideal varlık ve reel varlık olmak üzere ikiye ayrılabilir. Reel varlık alanında “gerçek” tabir ettiğimiz varolanlar yer alır. Bu varolanlar, zaman ve mekân içerisinde yer alır; iç ve dış duyulara konu olabilir. Buna karşılık ideal varlık alanı, iç ve dış duyularla bilinemeyecek varolanların alanıdır. Bu varolanlar, duyum dışı ve soyuttur. Zaman ve mekân koşullarına tâbi değildirler. Diğer bir ifadeyle ideal anlamda varolurlar, yani bunlar “fikir” olarak isimlendirilirler; gerçek olduklarından bahsedilemez. Zira ancak düşünme ile bilinebilirler. Matematik ve mantığın konusunu oluşturan kavramlar ile etik ve estetiğin konusunu oluşturan değerler, ideal varolanlar arasında sayılabilir. Bu kısa açıklamadan sonra fikrin, insan zihninin bir tasarımı olduğu söylenebilir. “Bilgi”, “inanç” gibi insan zihninin diğer tasavvurlarından farklı olarak fikir, dış dünyada varlığı olmayan, dolayısıyla herhangi bir nesneyle doğrudan ilişkilendirilemeyen, bu anlamda kendi nesnesini yaratan, buna karşılık onu düşünene bağlı olmayan, yani öznel değil de nesnellik özelliğine sahip bir düşüce tasarımıdır.

Denkleştirici adalet, Aristoteles’in pazar adaleti dediği, eşya ve hizmetlerin değiş tokuşunda geçerli adalettir. Temelinde edim - karşı edim ilişkisinin yer aldığı bu adalet türünün temelinde bir eşitlik düşüncesi vardır. Herkese eşit olanın verilmesi ilkesine dayanan denkleştirici adalet, bu anlamda aritmetik eşitliği kabul eder. Bu adalete göre hiçkimse verdiğinden daha fazla almamalıdır. Aksi takdirde taraflar arasındaki denge bozulmuş olur. Eğer söz konusu denge bozulursa ya ödeme ya da onarma yoluyla eşitlik tekrar kurulmalıdır. Denkleştirici adalet çoğu zaman alım-satım ilişkilerinde karşımıza çıksa da suç-ceza ilişkisinde de uygulama alanı bulur. Kişi, hangi suçu işlemişse ona uygun bir ceza almalıdır.

Dağıtıcı adalet, aritmetik değil de geometrik eşitliğe dayanır. Yani burada mutlak değil, orantılı bir eşitlik söz konusudur. Herkese eşit olanın verilmesi, herkesin eşit muamele görmesi, bazen adaletin ihlali anlamına da gelebilir. Zira kişilerin sahip olduğu birtakım özellikler, içinde bulundukları koşullar, ihtiyaçları, yetenekleri, imkânları farklıdır. Bu farklılıklar, eşitlikten taviz verilmesini veya eşit durumdakilere eşit davranılmasını gerektirebilir. Nitekim herkesten aynı miktarda vergi alınması ciddi adaletsizliklere yol açar. Herkesin geliri aynı değildir. Burada gelire göre vergi vermek eşitliği bozsa da adaletin bir gereğidir.

Sosyal adalet, bir toplumdaki kaynakların, ürünlerin ve yükümlülüklerin dağıtımını düzenler. Ücretlerin adil olması, iskân, sağlık, eğitim ve refah gibi sosyal konularla ilgilenir. Sosyal adalet kavramı, toplumun veya kişiler arasındaki toplumsal ilişkilerin sahip olduğu bir niteliğe işaret eder. Buna göre, örneğin gelir dağılımının belli birtakım ilkelere uyduğu bir toplum adil bir toplumdur ve devlet bu durumun gerçekleşmesi için gerekli önlemleri almaya yetkilidir. Bir başka deyişle, adil bir eylemin ortaya çıkabilmesi için, önceden adil bir toplumsal ilişkiler ağının bulunması gerekir. Bu aynı zamanda şu anlama da gelir: Kişiler arasında meydana gelen her türlü ilişki ve mübadele, belli bazı soyut ahlâk ilkelerine uygun olmalıdır

Şekli adalet ve maddi adalet tartışmasının daha yaygın ve sadece hukuk değil siyaset teorisini de ilgilendiren versiyonu, prosedürel adalet-sosyal adalet tartışması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Belirli bir kurallar manzumesi (hukuk) aracılığıyla bir suça verilen ceza veya bir zarar için öngörülen tazminat borcu ile ilgili olan prosedürel adalet, iki temel sorunla uğraşır: Öncelikle bir cezanın hangi şartlarda verileceğini tespit eder; bu cezanın farklı suçlara uygun olmasını sağlar ve özel hukuk alanında verilen zararın hangi oranda karşılanacağını söyler. İkinci olarak hukukun belirli bir prosedüre uygun olarak işlemesini güvence altına alır. Diğer bir deyişle adil yargılanma, yargıya başvurma vb. haklarla, yani hukukun şekli kısmıyla ilgilenir. Buna karşılık sosyal adalet, bir toplumdaki kaynakların, ürünlerin ve yükümlülüklerin dağıtımını düzenler. Ücretlerin adil olması, iskân, sağlık, eğitim ve refah gibi sosyal konularla ilgilenir. Prosedürel adalet kavramının adalet tartışmalarında ön plana çıkması, sosyal bilimlerdeki bireyci yöntem anlayışıyla birlikte gerçekleşmiştir. Bireyci yönteme göre sadece bireylerin eylemleri, adalet veya hakkaniyet açısından ahlâki bir değerlendirmeye tabi tutulabilir. Toplumsal süreçler veya gelir dağılımı gibi konuların adil olup olmamasının bir anlamı yoktur. Adalet bireysel eylemlerin bir özelliğidir. Mülkiyet hakkı, sözleşme serbestisi gibi temel insan hak ve özgürlüklerini koruyan hukuk kurallarına uygun eylemler ancak adil olarak nitelendirilebilir. Adalet, toplumun veya kişilerin arasındaki ilişkilerin bir özelliği değil, belirli niteliklere sahip, önceden bilinebilir hukuk kurallarına, kişinin bilinçli eylemleriyle itaati olduğu için, söz konusu bu eylemlerin sonuçlarının adil olup olmamasından bahsetmek anlamlı değildir. Buna karşılık sosyal adalet kavramı, toplumun veya kişiler arasındaki toplumsal ilişkilerin sahip olduğu bir niteliğe işaret eder. Buna göre, örneğin gelir dağılımının belli birtakım ilkelere uyduğu bir toplum adil bir toplumdur ve devlet bu durumun gerçekleşmesi için gerekli önlemleri almaya yetkilidir. Bir başka deyişle, adil bir eylemin ortaya çıkabilmesi için, önceden adil bir toplumsal ilişkiler ağının bulunması gerekir. Bu aynı zamanda şu anlama da gelir: Kişiler arasında meydana gelen her türlü ilişki ve mübadele, belli bazı soyut ahlâk ilkelerine uygun olmalıdır. Sonuç olarak prosedürel adaletin, bireyin özgürlüğüne önem verdiği, bu özgürlükten sosyal adalet veya herhangi başka bir değer lehine feragat edilemeyeceğini kabul ettiği söylenebilir. Dolayısıyla burada adalet, ‘özgürlük’ değeri üzerinde temellendirilmiştir. Buna karşılık sosyal adalet, bireyin eylemlerine değil, toplumun içinde bulunduğu duruma vurgu yapması ve toplumda üretilmiş değerlerin paylaştırılmasında bazı ahlâki ilkelere uyulmasını adalet için gerekli saymasıyla, adaleti, ‘eşitlik’ değeri üzerinde temellendirir.

“Adaletin unsurları” veya “adalet ilkeleri” olarak isimlendireceğimiz bu kavramlar şunlardır:

• Eşitlik ilkesi insanların eşit muameleye tabi tutulmaları –fırsat eşitliği sunmak, eşit işe eşit ücret ödemek ve benzeri– ya da her ne dağıtılıyorsa eşit pay almaları gerektiğini ifade eder.

• Hak ediş ilkesi insanların hak ettikleri şeyi almaları gerektiğini ifade eder. İnsanlar işe koydukları gayret ya da verilen işi yaparken aldıkları risk ya da müşterilerine sağladıkları tatmin ölçüsünde ödüllendirilmelidirler. Özetle, eşitlik ilkesi müşterek sahip olduklarımız üzerinde odaklanırken, hak ediş ilkesi kendimizi nasıl farklılaştırdığımız üzerinde odaklanır.

• Mütekâbiliyet ilkesi der ki, Ali’nin bana bir iyilik etmesi ile ben bir yükümlülük altına girmiş olurum. Şimdi benim Ali’ye olan iyilik borcumun onun nasıl bir insan oluğuyla değil sahip olduğumuz ortak geçmişle ilgisi vardır. Yine özetle, hak ediş ilkesi bireyin karakterine odaklanırken mütekabiliyet ilkesi , ilişkinin karakterine odaklanır.

Adaletle ilgili görüşlerini 1974 tarihli Anarchy, State and Utopia adlı eserinde ortaya koyan Robert Nozick (1938-2002), Rawls’a oranla liberal düşüncenin iki zıt ucundan birini temsil eder. Kökleri klasik liberalizme uzanan ve günümüzde liberteryen (diğer bir deyişle neo-liberal) olarak adlandırılan düşünce akımının temsilcisi olan Nozick’in, devletin, özellikle de refah devleti anlayışının eleştirisini temel alan görüşleri, 1980’li yılların Yeni Sağ ekonomi politikaları için de bir nevi teorik zemin oluşturmuştur. Anarchy, State and Utopia üç temel tezden oluşur: “(i) sınırlı (‘minimal’) bir devletin meşruluğunun, devlete tamamen karşı olan anarşistlere karşı savunabilirliği; (ii) minimal devletten daha kapsamlı olan bir devletin meşru olmayacağı; ve (iii) bireylerin özgürce kendi ütopyalarını oluşturup yaşamalarını en iyi minimal devletin sağlayabileceği”. (Nozick, 2000:12) Nozick, bir doğa durumu tasarımıyla teorisine başlar. Buna göre, doğa durumunda herkes özgürdür; malvarlıklarını istediği gibi kullanabilir fakat yine de bir doğa yasası vardır ve bu yasa; kişiye, diğerinin özgürlüğünü ve malvarlığını ihlâl edecek herhangi bir eylemde bulunmayı yasaklar. Eğer böyle bir eylemde bulunulursa zarara uğrayan taraf kendi haklarını kendisi koruyacaktır; diğer bir deyişle bu kişi, hem polis hem yargıçtır. Böyle bir durum karışıklığa neden olacağından bir devlet ihtiyacı ortaya çıkar. Kişiler bu karışıklık ortamından çıkmak ve karşılıklı çıkarlarını korumak için devleti kurarlar. Doğal durum, bir minimal devletin ortaya çıkmasıyla son bulur. Böyle bir devlet optimal bir devlet olmasının yanısıra, bir ütopyadır da. Çeşitli ütopyaların bir arada bulunabileceği bir devlettir. Bu devlette herkes kendi ütopyasını gerçekleştirebilme imkânına sahiptir.

Ünlü Alman felsefecisi Axel Honneth’in tanınma olarak adalet yaklaşımı, hak merkezli adalet anlayışının eleştirisi üzerine kuruludur. Alman menşeli Frankfurt Okulu veya bugün daha yaygın bilinen ismiyle Eleştirel Teori’nin günümüzdeki en önemli temsilcisi sayılan Honneth, 1990’ların sonundan itibaren yazmaya başladığı bir dizi kitap ve makalede oldukça etkili bir siyaset ve ahlâk teorisi geliştirmiştir. Büyük ölçüde Hegel’den esinlenen Honneth’in bu teorisi, adalet sorununu alışıldık kalıpların dışında bir bakış açısıyla ele alır. Adalet kavramını, toplumsal yaşamda birbirinden farklı, hatta birbiriyle çatışan taleplere sahip bireylerin, bu taleplerini rahatça dile getirebilmelerini mümkün kılacak bir karşılıklı tanıma eylemi ile izah eden bu teori, söz konusu bu tanıma eyleminin ahlâki ve siyasi koşullarını gösteren birtakım ilkeleri tespit etmeyi amaçlar.

Zira Mill (1806-1873), adalet kavramını metafizik olmasından ötürü reddeden ve hiçbir şekilde üzerinde durmayan Jeremy Bentham’dan farklı olarak, adaletin kendisiyle doğrudan ilgilenmiş, adalet ile fayda arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışmıştır. Mill, faydacı etik teorisini temellendirmeye çalıştığı Faydacılık isimli eserinin 5. bölümünde fayda ile adalet arasındaki ilişkiyi araştırmayı amaçlar. Nitekim bu bölümün başlığı da “Adalet ve Fayda Arasındaki Münasebet Hakkında”dır.

Mill, faydacı etik teorisini temellendirmeye çalıştığı Faydacılık isimli eserinin 5. bölümünde fayda ile adalet arasındaki ilişkiyi araştırmayı amaçlar. Nitekim bu bölümün başlığı da “Adalet ve Fayda Arasındaki Münasebet Hakkında”dır.