ADALET MESLEK ETİĞİ

Gün geçmiyor ki yeni bir meslek türü ortaya çıkmasın. Yeni meslekler ortaya çıktıkça meslek yaşamında hem nicel hem de nitel değişimler oluyor; meslekler gittikçe daha teknikleşiyor ve karmaşıklaşıyor. İçinde yaşadığımız dönem, artık “uzmanlaşma” veya “uzmanlık” çağı olarak isimlendiriliyor. Her işin bir uzmanı var. Bugün bir kişinin diplomasız iş bulması neredeyse imkânsız. Hatta diploma bile yeterli olmayabiliyor. Nitekim sık sık diplomalı işsizlerden bahsediliyor.

Bütün bu olup bitenlerin yanısıra gündelik konuşmalarımızda “meslek ahlâkı” ve “meslek etiği” terimleri daha sık geçiyor. Pek çok meslek grubu, kendine özgü ahlâki davranış standartları, etik kodlar oluşturuyor ve ilân ediyor.

Diğer ikisine göre daha kapsamlı olan çalışma,kısaca “insanın fiziksel çevresini değiştirmek için gerçekleştirdiği amaçlı bir çaba” şeklinde tanımlanabilir. Bu tanımdan hareketle çalışmanın fiziksel ve zihinsel bir etkinlik olduğunu söyleyebiliriz. Zira çalışma aracılığıyla insan çevresindeki nesneleri dönüştürür, onlara kendi bireysel veya toplumsal amaçları doğrulusunda yeni şekiller verir.

Tarih boyunca çoğunlukla olumsuz bir çağrışımı olan, genelde köleler gibi toplumun alt sınıflarına özgü bir etkinlik kabul edilen çalışma, özellikle Sanayi Devrimi sonrasında tam tersine olumlu bir anlamda kullanılır olmuştur. Bu yeni anlamıyla çalışma, bireylerin olağan yaşamlarını  sürdürebilmeleri için gerekli mal ve eşyayı satın alma aracı olmanın yanı sıra, kişisel bir değer olarak da görülür. Çalışmak suretiyle insan, kişisel potansiyelini hayata geçirme imkânı bulur. Üstelik çalışma, insanın sadece kendisi için değil başkaları için de değerli olan mal ve hizmetleri üretme gayretinin bir dışavurumudur. Bireye toplumda itibar kazandıran, toplumsal işbölümündeki yerini gösteren çalışmanın, bu açıdan bakıldığında fiziksel ve zihinsel birtakım beceriler gerektirdiği açıktır.

İş, kısaca ücret karşılığı gerçekleştirilen çalışmadır. Örneğin Amerikan İngilizcesi’nde ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanılmaya başlanan iş teriminin, “bir ücret için yapılan çalışma, ödemeli bir pozisyon ya da istihdam”  şeklinde  tanımlandığını görüyoruz. Daha çok ekonomik bir bakış açısının ürünü bu tanımın dışında işi, psikolojik ve sosyolojik yönleri itibariyle ele alan yaklaşımlar da vardır.  Psikolojik açıdan iş, “bireye toplumda kabul edilmiş bir yer, statü ve kendine saygı gibi birtakım katkılar sağlayan bir olgu” olarak tanımlanır. Bu şekilde tanımlandığında yukarıda incelediğimiz çalışmadan pek de farkı kalmaz. Sosyolojik anlamda iş, “belirli bir ortamda bulunan teknik ve sosyal eylemler topluluğudur”. Burada işin, doğal ve toplumsal çevreyi dönüştürme özelliği vurgulanmaktadır. Fakat bu durumda iş ile iş olmayan arasındaki fark silikleşir. Zira doğal ve toplumsal çevreyi dönüştürme gücünü haiz, fakat bizim burada kabul ettiğimiz anlamda iş sayılamayacak bir çok insani etkinlik vardır.

Tarih boyunca çoğunlukla olumsuz bir çağrışımı olan, genelde köleler gibi toplumun alt sınıflarına özgü bir etkinlik kabul edilen çalışma, özellikle Sanayi Devrimi sonrasında tam tersine olumlu bir anlamda kullanılır olmuştur. Bu yeni anlamıyla çalışma, bireylerin olağan yaşamlarını  sürdürebilmeleri için gerekli mal ve eşyayı satın alma aracı olmanın yanısıra, kişisel bir değer olarak da görülür. Çalışmak suretiyle insan, kişisel potansiyelini hayata geçirme imkânı bulur. Üstelik çalışma, insanın sadece kendisi için değil başkaları için de değerli olan mal ve hizmetleri üretme gayretinin bir dışavurumudur. Bireye toplumda itibar kazandıran, toplumsal işbölümündeki yerini gösteren çalışmanın, bu açıdan bakıldığında fiziksel ve zihinsel birtakım beceriler gerektirdiği açıktır.

Toplumsal yapının değişimine paralel şekilde meslek kavramı da değişir. Bu değişimde o toplumdaki işbölümünün niteliği belirleyicidir. Modern toplumlar için bu değişim, meslekler açısından çok büyük oranda bir çeşitlenme ve buna bağlı gerçekleşen uzmanlaşma (profesyonelleşme) yönünde olmuştur. Meslekler hem sayıca artmış hem de nitelikçe farklılaşmıştır. Bu nicel ve nitel değişimin temelinde sanayileşme ve teknolojik ilerleme yer alır.

Kapitalizmin gelişmesiyle birlikte mesleklerde de bir farklılaşma ve çeşitlenme olmuş, çok farklı meslek türleri ortaya çıkmıştır. Farklılık ve çeşitlilik, geleneksel meslek anlayışını köklü bir değişime uğratmıştır. Sanayileşme, teknolojik ilerleme, şehirleşme ve bunların sonucunda toplum yaşamının giderek daha karmaşıklaşması, meslek ile bilgi ve
dolayısıyla eğitim arasında zorunlu bir bağın kurulmasını gerektirmiştir

Geç moderniteyi yaşayan günümüzün sanayi sonrası toplumlarında ise bu değişim zirveye ulaşmış, meslek yaşamında doğurduğu sonuçlar daha da perçinlenmiştir. Yaşamın hemen hemen her alanında hızlı bir dönüşüm yaşanmaktadır. “Hız”, içinde yaşadığımız toplumların belki en belirgin vasfıdır. Uzun vâdeli düşünmeye, kalıcılığa, sürekliliğe imkân yoktur. Bu durum, mesleklerin de mevcut dönüşüme uygun hâle getirilmesini şart koşmaktadır. Nitekim bugünün iş yaşamında esneklik genel kural kabul edilmektedir. Neredeyse bütün meslekler esneklik düşüncesini benimsemiştir.

Durkheim’a göre ahlâki kontrol insan yaşamı için vazgeçilmezdir. Sadece insanın bireysel yaşamını sürdürebilmesi için değil, toplumun devamı için de birtakım ahlâki ilkeler, kurallar gerekir. Geleneksel toplumlarda bu ilke veya kurallar büyük ölçüde dinden kaynaklanır. Keza aile de kişinin ahlâki ilke veya kuralları öğrendiği kaynaklar arasındadır. Fakat toplumların genişlemesi, nüfusun artışı, insanlar arası ilişkilerin karmaşıklaşması, işbölümünün ortaya çıkması, geleneksel ahlâki kaynakları işlevsizleştirmiştir.

Bu yeni anlamıyla çalışma, bireylerin olağan yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli mal ve eşyayı satın alma aracı olmanın yanısıra, kişisel bir değer olarak da görülür. Çalışmak suretiyle insan, kişisel potansiyelini hayata geçirme imkânı bulur. Üstelik çalışma, insanın sadece kendisi için değil başkaları için de değerli olan mal ve hizmetleri üretme gayretinin bir dışavurumudur. Bireye toplumda itibar kazandıran, toplumsal işbölümündeki yerini gösteren çalışmanın, bu açıdan bakıldığında fiziksel ve zihinsel birtakım beceriler gerektirdiği açıktır.

“Meslekler maddi kazanç elde etmek için yapılan uğraşlardır: Meslek üyeleri yaşamlarını mesleklerinden elde ettikleri yasal gelir ile sürdürürler. Ancak insanlar sadece para için çalışmazlar. Mesleki etkinlikler içerisinde insanlar bir şeyler üreterek kapasitelerini kullanma ve geliştirme olanağı bulurlar, bundan haz duyarlar. İşte bu nedenledir ki yaşamak için paraya ihtiyacı olmayan insanların da bir meslek sahibi olup çalıştıklarını ya da geliri az bir mesleği geliri çok olan bir mesleğe tercih ettiklerini görmekteyiz.”

Meslek ahlâkı, belirli bir meslek mensubunun uyması gereken birtakım davranış standartlarıdır. Fakat bu standartlar, meslekten mesleğe değiştiği gibi toplumdan topluma da değişmektedir. Diğer bir ifadeyle meslek ahlâkının aslında toplumun, o meslek mensuplarından uymasını beklediği ilke veya kuralları işaret ettiği söylenebilir. Bu bağlamda eğer bir meslek mensubu, mesleğini kendisinden beklendiği şekilde icra etmiyorsa yani o meslek için kabul edilen ilke veya kurallara uymuyorsa meslek ahlâkından yoksun addedilir. Fakat her meslek türü için etik ilkelerden bahsetmek mümkün değildir. Buna karşılık her mesleğin, bir ahlâkı vardır.

Mesleklerin toplumca kabul edilmiş etik değerleri ve ilkeleri vardır: Meslek olarak kabul edilecek
bütün uğraş alanlarının kendine özgü değer ve etik ilkeleri vardır ve bu mesleğin üyeleri bu değer ve ilkeler doğrultusunda davranırlar.

Etik alanında gerçekleşen bu hengâmede öte yandan da farklı bir yaklaşımın ortaya çıktığı görülmektedir. Klasik normatif etik teorilerinin ve modern yorumlarının temel iddialarının, çağdaş insanın gündelik yaşamını doğrudan etkileyen birtakım ahlâki sorunları ele almada ve toplumsal ve bireysel düzeyde karşılaşılan somut ahlâki durumlarda sergilenecek tavrın ve bu tavra uygun gerçekleştirilecek eylem tarzının tespitinde kullanılması şeklinde karşımıza çıkan bu yeni etik yaklaşıma pratik etik denilmektedir.

İş, kısaca ücret karşılığı gerçekleştirilen çalışmadır. Örneğin Amerikan İngilizcesi’nde ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanılmaya başlanan iş teriminin, “bir ücret için yapılan çalışma, ödemeli bir pozisyon ya da istihdam” (H. Şebnem Seçer, 2017:4) şeklinde tanımlandığını görüyoruz.

Uzmanlaşma, birbirinden çok farklı mesleklerin ortaya çıkması, hatta belirli bir meslek içerisinde alt
dalların oluşması, mesleklerin yeni yöntemlerle icra edilmesi anlamına gelir. Bu da formel bir meslek
eğitimine ihtiyaç doğurur. Diğer bir ifadeyle meslekler artık önemli ölçüde diplomalıdır. Diplomalılık,
uzmanlaşmanın temelini oluşturan nesnel ve evrensel standartların göstergesidir.

XX. yüzyılın ilk yarısında etik alanında hakim olan meta-etik teorilerinin gündelik yaşamda karşılaşılan etik sorunları çözmede yetersiz kalması, klasik normatif teorilerin tekrardan gündeme gelmesine yol açmıştır. Normatif etik teorilerine duyulan ihtiyacın temelinde evrensel geçerliliğe sahip ortak birtakım normlara yönelik arayış yer alır. Bu arayış en açık ifadesini meslek etiği alanındaki çalışmaların her geçen daha da artmasında gösterir.

İş etiğinin konusu, işletmelerin mal ve hizmet üretirken gerek örgüt gerekse kişi düzeyinde uyması gereken davranış standartlarıdır. Bu anlamda iş etiği, iş yaşamını düzenleyen yasaların toplumsal sorumluluk ilkesine uygun bir şekilde nasıl uygulanacağı, paydaşlarla ilişkilerde hangi normların geçerli olacağı, insanlarda işletmeye karşı güven duygusunun nasıl yaratılacağı vb. sorunlara odaklanır. Bir yandan müşterilere doğru, düzgün ve kaliteli mal ve hizmet sunumunun, diğer yandan da çevreye duyarlı bir üretimin imkânını sorgular.

Durkheim’ın ekonomik yaşamı düzeltmede çare beklediği kurum, geleneksel toplumların hemen hemen hepsinde görülen lonca teşkilatıdır.