ADALET MESLEK ETİĞİ

Kendisi üzerine de düşünüp kendi bilincinin konusunu edinme yetisi ile donatılmış olan insana bu yönüyle “bilen varlık” da diyebiliriz. Burada insanın ‘’bildiği’’ ya da bilmesi
gereken kendi varlığıdır.

Felsefe tarihinde insanın bu asli özellikleri dikkate alınarak iki tür akıldan bahsedilmesi genel bir eğilim olmuştur. Buna göre gözlemleme, karşılaştırma ve ilişkilendirme yetisine teorik akıl (nazari akıl, kuramsal us) buna karşılık tasarlama, planlama, tercihte bulunma yetisine ise pratik akıl (ameli akıl, kılgısal us) denilmiştir.

Etik hazır bulunan toplumsal normları kabul veya uyma ile değil; sorgulayarak değerlendirme sonucu uyma ve gerekirse uymamayı seçme kararını içerir.

Etiğin konusunu oluşturan bir sorunun da kendiliğinden ahlâki nitelikte olduğu söylenemez. Her ne kadar etik, ahlâk üzerine eleştirel bir düşünme etkinliği ise de bu etkinliğin bizatihi kendisinin mutlaka ahlâki olması gerekmez. Bu anlamda etikle uğraşan bir kişi, konusunu oluşturan ahlâka belirli bir mesafeden bakabilmelidir. Nitekim bir etikçinin her bir eyleminde ahlâka uygunluğu gözettiği iddia edilemez. Zira bir felsefi düşünme etkinliği olan etik, aynı zamanda ahlâki bir etkinlik değildir. Dolayısıyla belirli bir etik düşünceye sahip kişinin, gündelik hayatında her zaman düşüncelerinin gereğini yerine getirdiği söylenemez.

“Ahlâki yargı”, bize ahlâki olan, dolayısıyla da “ahlâk”a dair önemli ipuçları verebilecek niteliktedir. Ahlâki yargılar ile diğer yargılar arasında çok net bir fark vardır. Örneğin “Zina yanlıştır.” yargısı ile “İstanbul Türkiye’nin başkentidir.” yargısı arasında bir fark olduğu tartışma götürmez. Bu fark, en açık şekilde söz konusu yargıları oluşturan kelimelerin özelliklerinde görülür. Ahlâki yargılarda “doğru”, “yanlış”, “iyi”, “kötü”, “-meli, -malı”, “-mak zorunda” vb. kelime veya ibareler kullanılır. Bu kelime veya ibareler, değer bildiren terimlerdir. Demek ki değer terimlerinin kullanıldığı yargıların ahlâki yargılar olduğu rahatlıkla ileri sürülebilir. Terliyken soğuk su içilmez ise sağlıkla ilgili bir durumdur.

Ahlâk kavramı, bir düzen kavramıdır; ilke kavramı değildir. Düzen kavramları (örneğin devlet, bilgi, sanat) çeşitli ampirik verilerle bir açıdan bir anlam bütünü oluşturur. Böylelikle “devlet” kavramı, bir toplumun ilişkiler ağını düzenleyen hukuksal, siyasal, ekonomik ilişkilerin modeli olarak görülebilir.

Modern ahlak felsefesinin üçüncü evresi günümüz ahlâk felsefecilerinin, dikkatlerini, özerk birey düşüncesinden toplumla ilgili ahlâk sorunlarına, ahlâkın toplumla ilişkisine
çevirdiği evredir.

Meta-etik teorilerinin hangileri olduğu, normatif etik teorileriyle aralarındaki sınırın nerede başlayıp nerede bittiği tam açık değilse de genellikle kabul edilen meta-etik teorileri şunlardır: doğalcılık (naturalism), sezgicilik (intuitionism), duyguculuk (emotivism) ve kuralkoyuculuk (prescriptivism)/ ahlâk mantıkçılığı.

Max Scheler'in değerler hiyerarşisine göre haz lama, acı çekme duyusal değerler altında yer alır.

Değerlerin, nesnelerde veya insanlarda karşımıza çıkmasına karşın, nesnelere veya insanlara ait özellikler değillerdir. Değerler, kendine özgü bir varlık türüdür. Diğer bir deyişle bağımsız bir varlığa sahiptirler. Üstelik, tıpkı olgular ve fikirler gibi insanın bilme yetisine konu olabilirler. Yani nesneldirler. Değerleri bilme yolu ise yukarıda da belirtildiği gibi duyular veya akıl değil özel bir biliş türü olan sezgidir.

En yalın ifadeyle felsefe; insanın, içinde yaşadığı evrene, yaratıcısına, kendisine ve toplumuna dair tutarlı, bütünlüklü ve akli bir sorgulama faaliyetidir. İnsan bu faaliyeti sırasında ; varlık, bilgi ve değer sorunları hakkında doğru bir bilgi elde etmeyi amaçlar. Doğru cevap A'dır.

Türkçe’de kullandığımız ahlâk kelimesi, Arapça “hulk” veya “huluk”un çoğuludur ve seciye, tabiat, huy anlamlarına gelir. Diğer bir ifadeyle kişinin birtakım yatkınlıklarına, karakter özelliklerine işaret eder. Doğru cevap C'dir.

Eski Yunan felsefesinde temelini bulan klasik ahlâk felsefesi yaklaşımına göre ahlâk felsefesinin temel sorusu, ne tür bir hayatın yaşanmaya değer olduğudur. Bu soru, doğrudan ‘en yüksek iyi’ kavramıyla ilgilidir. “Hayatın en yüksek amacı nedir?”, “İnsanı en fazla tatmin eden hayat nasıl bir hayattır?” Bunun cevabı kısaca erdemli hayattır. İnsan ancak erdemli bir hayat yaşayarak en fazla tatmini elde eder ve mutlu olur. Dolayısıyla ‘en yüksek iyi’, kişinin erdem aracılığıyla kazanacağı mutluluktur; bu tarz bir hayat yaşamadır. Doğru cevap D'dir.

Sezgici etik teorilerinin en önemli temsilcisi, etik alanına analitik yaklaşımı sokan ve analitik veya meta-etik yaklaşımın da başlatıcısı kabul edilen G. E. Moore’dur. Moore’a göre o güne kadar ahlâk felsefecilerinin, ortaya attıkları ahlâkla ilgili soruları cevaplamada başarısız olmalarının sebebi, “Ne tür eylemleri yerine getirmeliyiz?” sorusu ile “Ne tür şeyler bizatihi mevcut olmalıdırlar?” sorusunu birbirine karıştırmalarıdır. Doğru cevap B'dir.

Ahlâk felsefesinin temel işlevinin, ‘betimleyici’ değil de ‘buyurucu’ yani ‘kural koyucu’ yargılar aracılığıyla ne yapmamız gerektiğini bildirmek olduğunu, dolayısıyla ‘olan’dan çok ‘olması gereken’le ilgilendiğini savunan kural koyucu etik teorisinin kökleri Hume, Kant ve Mill’den Sokrates, Platon ve Aristoteles’e kadar uzanır. Fakat bu terim, bugünkü anlamıyla İngiliz felsefeci R. M. Hare tarafından geliştirilmiştir. Doğru cevap E'dir.

Kant’a göre, insanın bilmesinde biri maddi, diğeri biçimsel olmak üzere iki unsur vardır. Bu bilme sürecinde beş duyumuzla elde edilen verilerin (maddi unsur) yanı sıra aklın ‘a priori’ formları da rol oynar. Dolayısıyla duyularımızla elde edilen veriler (diğer bir deyişle deneyimlerimiz) salt izlenimlerden, izlenimlerin pasif bir algılanmasından ibaret değildir; bunları belirli bir düzene sokmamızı ve böylece idrak edebilmemizi sağlayan aklımızın ‘a priori’ formları, yani kavramlar ve kategorilerdir. Ancak bu formlar aracılığıyladır ki bilgimiz rastlantı olmaktan çıkıp zorunlu ve geçerli hâle gelir. Doğru cevap C'dir.

Jeremy Bentham’ın önemi, isim babası sayılan faydacılığın ana ilkelerini belirlemiş ve onu sistemleştirmiş, İngiliz düşünce tarihinde ilk defa felsefi bir okul kurmuş olmasından kaynaklanır. Bentham’ın geliştirdiği teori XVIII. yüzyılın soyut ve metafizik teorilerine karşı bir tepkidir. ‘Rasyonalizm’e karşı ‘ampirizm’i, ‘idealizm’e karşı ‘materyalizm’i ve ‘a priori’ olana karşı ‘a posteriori’ olanı savunan Bentham, bu yönüyle doğal hukuk okulu taraftarlarınca da şiddetle eleştirilmiştir. Doğru cevap A'dır.

John Stuart Mill, ahlâkla ilgili görüşlerinin yer aldığı Utilitarianism (1861) adlı eserinin ilk sayfalarında ahlâkın temeli konusunda ahlâk felsefesi tarihinde iki temel görüşün ortaya çıktığını söyler. Bunlardan birincisine göre ahlâk ilkeleri ‘a priori’, diğerine göreyse ‘a posteriori’dir. Doğru cevap B'dir.

İnsan bitkilerle, beslenme ve büyüme gibi ortak birtakımözellikleri paylaşır. Fakat bu durum,
bizim aradığımız işlevin ne olduğunu göstermez. Aynı zamanda insan hayvanlarla da duyu sahibi olma özelliğini paylaşır. Demek ki bu da bize yardımcı olamaz. İnsana has bir özellik olarak geriye sadece akıl sahipliği kalır. Dolayısıyla insanın, salt insan olarak işlevi, ruhunun bir akıl ilkesine uygun etkinlikler gerçekleştirmesidir. Bir şeyin işlevinin, o türden iyi bir şeyin işlevine denk geldiği kabul edilebilir. Örneğin bir piyanistin işlevi ile iyi bir piyanistin işlevi aynıdır; ikisinin de işlevi iyi piyano çalmaktır. İnsanın insan olarak işlevi ise akla uygun hareket etmektir. Bu durumda iyi bir insanın işlevi de bunu doğru bir şekilde yerine getirmektir. Her bir işlev, ancak mükemmel bir şekilde yerine getirildiğinde, tam ve doğru bir işlevden söz edilebilir. Aristoteles’e göre bütün bunlardan çıkan sonuç şudur: “İnsan için iyi olan, ruhunun erdeme, şayet birden fazla erdem söz konusuysa bunların en iyi ve en mükemmeline uygun etkinlikler gerçekleştirmesidir”. (Aristoteles, 1976:75-76) Doğru cevap D'dir.

Max Scheler’de Değerler Hiyerarşisi; Duyusal Değerler (haz alma-acı çekme), Yaşamsal
Değerler (faydalı-zararlı), Tinsel Değerler (estetik (güzel-çirkin), adalet (haklı-haksız), bilgi (doğru-yanlış)) ve Mutlak Değerler (kutsal-kutsal olmayan, sevgi-nefret, inançinançsızlık) olacak şekilde sınıflandırılmıştır. Doğru cevap D'dir.