ADALET MESLEK ETİĞİ - Deneme Sınavı - 14

Neyin varolup neyin varolmadığını, varlık ve oluşu neyin belirlediğini, varolmanın ne anlama geldiğini, varolanların arasındaki ilişkileri, varlığın ilkelerini soruşturan felsefe alanı ontolojidir.

İnsanı diğer canlılardan ayırt etmek için kullanılan klasik ölçüt, akıl sahipliğidir.

Pratik aklın; tasarlama, planlama, araçsallaştırma kudretinin yanı sıra insana değerlendirme imkânı sunduğu da söylenebilir.

Felsefenin temel kategorileri “varlık” ve “yokluk’tur. Bu yönüyle felsefi düşünce, neyin var olup neyin var olmadığını, varlık ve oluşu neyin belirlediğini, var olmanın ne anlama geldiğini, var olanların arasındaki ilişkileri, varlığın ilkelerini
soruşturur.

Aksiyolojinin diğer bir alt alanı ise etiktir. Tıpkı estetik gibi yine insan eylemlerinin niteliği üzerine gerçekleştirilen bir felsefi düşünme şekli olarak
etik, “iyi” ve “kötü” kategorileriyle iş görür. Hangi eylemlerin “iyi”, hangilerinin “kötü” olduğunu, bir eylemi iyi veya kötü yapan özelliklerin ne olduğunu,
kısaca etiğin, etik ilişkinin doğasını sorgulama amacı taşıdığı söylenebilir.

Belirli bir topluluğa yönelik uyarı niteliğinde buyruklardan oluşan, geçerliliği belirli bir yer ve zamanda sınırlı olan ve bu sebeple değişkenlik sergileyen ahlâka karşılık ahlâkilik, belirli bir düzen fikri değil ilke sorunudur. Ahlâktan farklı olarak gelip geçici değildir; sürekliliği hedefler. Hatta görece olanın karşısında mutlak olana uğraşmayı amaçlar. Bu yönüyle de ampirik değil aklidir.

Ahlâk kavramı, kısmen doğal olarak oluşan, kısmen uzlaşımla belirlenmiş, kısmen de gelenekle aktarılmış karşılıklı kabullenme süreçlerinin sonucunda ortaya çıkan tüm düzen ve anlam yapılarını (kural sistemlerini) kapsar; bunlar maddi norm ve değer anlayışlarından ve tasarımlarından oluşan bir katalog şeklinde, bir yandan topluluğun gereksinimlerini nasıl karşılayacağını söyleyen kuralları düzenlerken, öte yandan bu kuralların bağlayıcı (ödev) olduğunu kabul eden topluluğun özgürlüğe yaklaşımı hakkında bilgi verir.
• Ahlâk kavramı, bir düzen kavramıdır; ilke kavramı değildir. Düzen kavramları (örneğin devlet, bilgi, sanat) çeşitli ampirik verilerle bir açıdan bir anlam bütünü oluşturur. Böylelikle “devlet” kavramı, bir toplumun ilişkiler ağını düzenleyen hukuksal, siyasal, ekonomik ilişkilerin modeli olarak görülebilir. “Bilgi”,
bilimsel araştırma ve entelektüel faaliyetler aracılığıyla hedeflenen sonuçların modeli olabilir. “Sanat”, hayal gücü ve yaratıcılık aracılığıyla oluşturulan ürünlerin modeli olarak tanımlanabilir.
• Ahlâk kavramı, içeriği doğrultusunda değişebilir; ama ahlâka duyulan talep sabit kalır. Geçerlilik taleplerinin içeriği ya da uygulanma biçimi eskiyebilir, çağdışı kalabilir ama bu, günün birinde artık hiçbir ahlâki geçerlilik talebinin kalmayacağı anlamına gelmez; zorunluluk taleplerinin yerini yine hiçbir şekilde “ebedi” olmayan, tersine pratikte sürekli sorgulanabilir, eleştirilebilir, değiştirilebilir olmaları gereken yeni, “çağdaş” olarak kabul edilen normlar alır. Kurallar, eylem topluluğunun çoğunluğu tarafından benimsenip onlara uyulduğu sürece geçerlidir. Dolayısıyla kurallar bir özgürlük ediminin ürünüdür ve bu şekilde onaylandıkları sürece anlamlıdır.

Genellikle, çağdaş ahlâk felsefesinin, en azından Anglo-Sakson ahlâk felsefesinin, G.E. Moore’un (1873-1958) 1903 tarihli Principia Ethica isimli eseriyle başladığı kabul edilir.

Meta-etik teorileri, geleneksel ahlâk felsefesinin üzerinde durduğu, hangi eylemin iyi ve doğru, hangisinin kötü ve yanlış olduğu gibi sorulara değil, doğrunun, iyinin, kötünün ve yanlışın ne demek olduğu gibi sorulara cevap bulmaya çalışır.

Etik tarihinin en önemli filozoflarından biri sayılan Immanuel Kant da iyilik-kötülük sorunu üzerinde durmuştur.

Kendisi üzerine de düşünüp kendi bilincinin konusunu edinme yetisi ile donatılmış olan insana bu yönüyle “bilen varlık” da diyebiliriz. Burada insanın ‘’bildiği’’ ya da bilmesi
gereken kendi varlığıdır.

Felsefe tarihinde insanın bu asli özellikleri dikkate alınarak iki tür akıldan bahsedilmesi genel bir eğilim olmuştur. Buna göre gözlemleme, karşılaştırma ve ilişkilendirme yetisine teorik akıl (nazari akıl, kuramsal us) buna karşılık tasarlama, planlama, tercihte bulunma yetisine ise pratik akıl (ameli akıl, kılgısal us) denilmiştir.

Etik hazır bulunan toplumsal normları kabul veya uyma ile değil; sorgulayarak değerlendirme sonucu uyma ve gerekirse uymamayı seçme kararını içerir.

Etiğin konusunu oluşturan bir sorunun da kendiliğinden ahlâki nitelikte olduğu söylenemez. Her ne kadar etik, ahlâk üzerine eleştirel bir düşünme etkinliği ise de bu etkinliğin bizatihi kendisinin mutlaka ahlâki olması gerekmez. Bu anlamda etikle uğraşan bir kişi, konusunu oluşturan ahlâka belirli bir mesafeden bakabilmelidir. Nitekim bir etikçinin her bir eyleminde ahlâka uygunluğu gözettiği iddia edilemez. Zira bir felsefi düşünme etkinliği olan etik, aynı zamanda ahlâki bir etkinlik değildir. Dolayısıyla belirli bir etik düşünceye sahip kişinin, gündelik hayatında her zaman düşüncelerinin gereğini yerine getirdiği söylenemez.

“Ahlâki yargı”, bize ahlâki olan, dolayısıyla da “ahlâk”a dair önemli ipuçları verebilecek niteliktedir. Ahlâki yargılar ile diğer yargılar arasında çok net bir fark vardır. Örneğin “Zina yanlıştır.” yargısı ile “İstanbul Türkiye’nin başkentidir.” yargısı arasında bir fark olduğu tartışma götürmez. Bu fark, en açık şekilde söz konusu yargıları oluşturan kelimelerin özelliklerinde görülür. Ahlâki yargılarda “doğru”, “yanlış”, “iyi”, “kötü”, “-meli, -malı”, “-mak zorunda” vb. kelime veya ibareler kullanılır. Bu kelime veya ibareler, değer bildiren terimlerdir. Demek ki değer terimlerinin kullanıldığı yargıların ahlâki yargılar olduğu rahatlıkla ileri sürülebilir. Terliyken soğuk su içilmez ise sağlıkla ilgili bir durumdur.

Ahlâk kavramı, bir düzen kavramıdır; ilke kavramı değildir. Düzen kavramları (örneğin devlet, bilgi, sanat) çeşitli ampirik verilerle bir açıdan bir anlam bütünü oluşturur. Böylelikle “devlet” kavramı, bir toplumun ilişkiler ağını düzenleyen hukuksal, siyasal, ekonomik ilişkilerin modeli olarak görülebilir.

Modern ahlak felsefesinin üçüncü evresi günümüz ahlâk felsefecilerinin, dikkatlerini, özerk birey düşüncesinden toplumla ilgili ahlâk sorunlarına, ahlâkın toplumla ilişkisine
çevirdiği evredir.

Meta-etik teorilerinin hangileri olduğu, normatif etik teorileriyle aralarındaki sınırın nerede başlayıp nerede bittiği tam açık değilse de genellikle kabul edilen meta-etik teorileri şunlardır: doğalcılık (naturalism), sezgicilik (intuitionism), duyguculuk (emotivism) ve kuralkoyuculuk (prescriptivism)/ ahlâk mantıkçılığı.

Max Scheler'in değerler hiyerarşisine göre haz lama, acı çekme duyusal değerler altında yer alır.

Değerlerin, nesnelerde veya insanlarda karşımıza çıkmasına karşın, nesnelere veya insanlara ait özellikler değillerdir. Değerler, kendine özgü bir varlık türüdür. Diğer bir deyişle bağımsız bir varlığa sahiptirler. Üstelik, tıpkı olgular ve fikirler gibi insanın bilme yetisine konu olabilirler. Yani nesneldirler. Değerleri bilme yolu ise yukarıda da belirtildiği gibi duyular veya akıl değil özel bir biliş türü olan sezgidir.