ADALET MESLEK ETİĞİ - Deneme Sınavı - 13

En yalın ifadeyle felsefe; insanın, içinde yaşadığı evrene, yaratıcısına, kendisine ve toplumuna dair tutarlı, bütünlüklü ve akli bir sorgulama faaliyetidir. İnsan bu faaliyeti sırasında ; varlık, bilgi ve değer sorunları hakkında doğru bir bilgi elde etmeyi amaçlar. Doğru cevap A'dır.

Türkçe’de kullandığımız ahlâk kelimesi, Arapça “hulk” veya “huluk”un çoğuludur ve seciye, tabiat, huy anlamlarına gelir. Diğer bir ifadeyle kişinin birtakım yatkınlıklarına, karakter özelliklerine işaret eder. Doğru cevap C'dir.

Eski Yunan felsefesinde temelini bulan klasik ahlâk felsefesi yaklaşımına göre ahlâk felsefesinin temel sorusu, ne tür bir hayatın yaşanmaya değer olduğudur. Bu soru, doğrudan ‘en yüksek iyi’ kavramıyla ilgilidir. “Hayatın en yüksek amacı nedir?”, “İnsanı en fazla tatmin eden hayat nasıl bir hayattır?” Bunun cevabı kısaca erdemli hayattır. İnsan ancak erdemli bir hayat yaşayarak en fazla tatmini elde eder ve mutlu olur. Dolayısıyla ‘en yüksek iyi’, kişinin erdem aracılığıyla kazanacağı mutluluktur; bu tarz bir hayat yaşamadır. Doğru cevap D'dir.

Sezgici etik teorilerinin en önemli temsilcisi, etik alanına analitik yaklaşımı sokan ve analitik veya meta-etik yaklaşımın da başlatıcısı kabul edilen G. E. Moore’dur. Moore’a göre o güne kadar ahlâk felsefecilerinin, ortaya attıkları ahlâkla ilgili soruları cevaplamada başarısız olmalarının sebebi, “Ne tür eylemleri yerine getirmeliyiz?” sorusu ile “Ne tür şeyler bizatihi mevcut olmalıdırlar?” sorusunu birbirine karıştırmalarıdır. Doğru cevap B'dir.

Ahlâk felsefesinin temel işlevinin, ‘betimleyici’ değil de ‘buyurucu’ yani ‘kural koyucu’ yargılar aracılığıyla ne yapmamız gerektiğini bildirmek olduğunu, dolayısıyla ‘olan’dan çok ‘olması gereken’le ilgilendiğini savunan kural koyucu etik teorisinin kökleri Hume, Kant ve Mill’den Sokrates, Platon ve Aristoteles’e kadar uzanır. Fakat bu terim, bugünkü anlamıyla İngiliz felsefeci R. M. Hare tarafından geliştirilmiştir. Doğru cevap E'dir.

Kant’a göre, insanın bilmesinde biri maddi, diğeri biçimsel olmak üzere iki unsur vardır. Bu bilme sürecinde beş duyumuzla elde edilen verilerin (maddi unsur) yanı sıra aklın ‘a priori’ formları da rol oynar. Dolayısıyla duyularımızla elde edilen veriler (diğer bir deyişle deneyimlerimiz) salt izlenimlerden, izlenimlerin pasif bir algılanmasından ibaret değildir; bunları belirli bir düzene sokmamızı ve böylece idrak edebilmemizi sağlayan aklımızın ‘a priori’ formları, yani kavramlar ve kategorilerdir. Ancak bu formlar aracılığıyladır ki bilgimiz rastlantı olmaktan çıkıp zorunlu ve geçerli hâle gelir. Doğru cevap C'dir.

Jeremy Bentham’ın önemi, isim babası sayılan faydacılığın ana ilkelerini belirlemiş ve onu sistemleştirmiş, İngiliz düşünce tarihinde ilk defa felsefi bir okul kurmuş olmasından kaynaklanır. Bentham’ın geliştirdiği teori XVIII. yüzyılın soyut ve metafizik teorilerine karşı bir tepkidir. ‘Rasyonalizm’e karşı ‘ampirizm’i, ‘idealizm’e karşı ‘materyalizm’i ve ‘a priori’ olana karşı ‘a posteriori’ olanı savunan Bentham, bu yönüyle doğal hukuk okulu taraftarlarınca da şiddetle eleştirilmiştir. Doğru cevap A'dır.

John Stuart Mill, ahlâkla ilgili görüşlerinin yer aldığı Utilitarianism (1861) adlı eserinin ilk sayfalarında ahlâkın temeli konusunda ahlâk felsefesi tarihinde iki temel görüşün ortaya çıktığını söyler. Bunlardan birincisine göre ahlâk ilkeleri ‘a priori’, diğerine göreyse ‘a posteriori’dir. Doğru cevap B'dir.

İnsan bitkilerle, beslenme ve büyüme gibi ortak birtakımözellikleri paylaşır. Fakat bu durum,
bizim aradığımız işlevin ne olduğunu göstermez. Aynı zamanda insan hayvanlarla da duyu sahibi olma özelliğini paylaşır. Demek ki bu da bize yardımcı olamaz. İnsana has bir özellik olarak geriye sadece akıl sahipliği kalır. Dolayısıyla insanın, salt insan olarak işlevi, ruhunun bir akıl ilkesine uygun etkinlikler gerçekleştirmesidir. Bir şeyin işlevinin, o türden iyi bir şeyin işlevine denk geldiği kabul edilebilir. Örneğin bir piyanistin işlevi ile iyi bir piyanistin işlevi aynıdır; ikisinin de işlevi iyi piyano çalmaktır. İnsanın insan olarak işlevi ise akla uygun hareket etmektir. Bu durumda iyi bir insanın işlevi de bunu doğru bir şekilde yerine getirmektir. Her bir işlev, ancak mükemmel bir şekilde yerine getirildiğinde, tam ve doğru bir işlevden söz edilebilir. Aristoteles’e göre bütün bunlardan çıkan sonuç şudur: “İnsan için iyi olan, ruhunun erdeme, şayet birden fazla erdem söz konusuysa bunların en iyi ve en mükemmeline uygun etkinlikler gerçekleştirmesidir”. (Aristoteles, 1976:75-76) Doğru cevap D'dir.

Max Scheler’de Değerler Hiyerarşisi; Duyusal Değerler (haz alma-acı çekme), Yaşamsal
Değerler (faydalı-zararlı), Tinsel Değerler (estetik (güzel-çirkin), adalet (haklı-haksız), bilgi (doğru-yanlış)) ve Mutlak Değerler (kutsal-kutsal olmayan, sevgi-nefret, inançinançsızlık) olacak şekilde sınıflandırılmıştır. Doğru cevap D'dir.

“Eylem; bir ilke, norm, inanç, değere vb.
bağlı, istençli (iradi) davranıştır.”

İnsan, yaşamı boyunca sürekli eylemde bulunmak zorundadır çünkü eylemde bulunmak kaçınılmaz olarak seçim yapmaktır. Somut durumda insanın ne tür bir seçim yapacağını belirleyen ise birtakımdeğerlerdir. Yani seçim yapmak , aslında
değerlendirmektir. Bu anlamda eylem de aslında belirli bir ereğe (gayeye) bağlı seçim yapmak, diğer bir ifadeyle seçilmiş bir değer için davranmaktır. Felsefe tarihinde insanın bu asli özellikleri dikkate alınarak iki tür akıldan bahsedilmesi genel bir eğilim olmuştur. Buna göre gözlemleme, karşılaştırma ve ilişkilendirme yetisine teorik akıl (nazari akıl, kuramsal us) buna karşılık tasarlama, planlama,
tercihte bulunma yetisine ise pratik akıl (ameli akıl, kılgısal us) denilmiştir

En yalın ifadeyle felsefe; insanın, içinde yaşadığı evrene, yaratıcısına, kendisine ve toplumuna dair tutarlı, bütünlüklü ve akli bir sorgulama faaliyetidir. İnsan bu faaliyeti sırasında ; varlık, bilgi ve değer sorunları hakkında doğru bir bilgi elde etmeyi amaçlar.

Refleksiyonlu düşünme, bilincin kendi
düşünme eylemi üzerine düşünmesidir

Ahlâk, çoğunlukla belirli bir insan topluluğunun üyeleri arasında geçerli olan veya olması istenen değer yargılarından müteşekkil bir kurallar manzumesidir. Bununla birlikte bazen de tek bir topluluğun veya grubun üyeleri için değil de herkes için bağlayıcı olan, genel anlamda iyi ve doğru kabul edilen birtakım ilke ve kurallara işaret edecek şekilde kullanılır. İlk anlamıyla ahlâk için
“bayramda büyükleri ziyaret etmek”, “büyüklerin karşısında ayak ayak üstüne atmamak”, “topluluk huzurunda yüksek sesle konuşmamak” vb. davranışlar
örnek verilebilir. İkinci anlamı ise “Yalan söylemek yanlıştır.”, “Verilen sözü tutmak gerekir.” ve “Zina yanlıştır.” gibi bir takım ilke veya kuralları
akla getirir. Nihayet üçüncü bir anlamıyla da ahlâk, belirli bir insan topluluğuna ait değer yargılarının da herkes için bağlayıcı olduğu düşünülen bir takım ilke
ve kuralların da ötesinde, her türlü yerleşik ahlâka aykırı olabilen, insanın “değeri”ni merkeze alan, her ne pahasına olursa olsun insanı ve insanın
onurunu yücelten eylem ve ilişki türleri için kullanılır. Bu anlamda ahlâk ne toplumsal ne de bireysel veya evrensel bir takım normlara işaret eder, bir eylemin veya ilişkinin özel ismidir. Bu noktada artık ahlâktan değil etikten bahsedebiliriz. Dolayısıyla söz konusu olan, “etik eylem”, “etik ilişki”dir.

“Bana yalan söylemeyeceğine söz ver!”, “Bana sadık kalacağına yemin et!”, “Görevini yap ve işini düzenli bir şekilde yürüt!”, “Yaşlılara daha saygılı davranman gerekir!”, “Başım sıkıştığında yardım et!” gibi ifadeler ahlaki buyruklara örnektir.

Modern ahlak felsefesinin ilk evresi, ahlâkın temelini insan doğasının dışında bir otoritede bulan geleneksel anlayıştan, ahlâkı insanın kendi doğasından hareketle açıklamaya çalışan anlayışa geçiştir. Bu anlayış, ahlâk kurallarını, insanın koyduğu ve kendi kendisine uyguladığı kurallar olarak görür. Söz konusu anlayışın temelinde ise insanın özerkliğine yapılan vurgu vardır. Bu evre, Montaigne’in Denemeler’i ile başlar, İmmanuel Kant, Thomas Reid ve Jeremy Bentham’ın eserleriyle en yüksek noktasına varır.

Meta-etik teorileri, geleneksel ahlâk felsefesinin üzerinde durduğu, hangi eylemin iyi ve doğru, hangisinin kötü ve yanlış olduğu gibi sorulara değil, doğrunun, iyinin, kötünün ve yanlışın ne demek olduğu gibi sorulara cevap bulmaya çalışır.
Böylece, genel eylem kuralları inşa etmeye çalışan normatif etik teorilerinden ayrılır. Ahlâk filozofunun görevi, insanlara nasihat vermek, herhangi bir yaşam tarzını teklif etmek, herhangi bir dünya görüşünü haklı çıkarmak veya desteklemek, uyulması gereken kurallar koymak yerine etik alanına giren
kavramların, yargıların, önermelerin anlamını ve niteliğini açıklığa kavuşturmaktır.

Her ne kadar meta-etik teorilerinin hangileri olduğu, normatif etik teorileriyle aralarındaki sınırın nerede başlayıp nerede bittiği tam açık değilse de genellikle kabul edilen meta-etik teorileri şunlardır: doğalcılık (naturalism), sezgicilik (intuitionism), duyguculuk (emotivism) ve kuralkoyuculuk (prescriptivism)/ahlâk mantıkçılığı. 

Ahlâk felsefesinin temel işlevinin, ‘betimleyici’ değil de ‘buyurucu’ yani ‘kural koyucu’ yargılar aracılığıyla ne yapmamız gerektiğini bildirmek olduğunu,
dolayısıyla ‘olan’dan çok ‘olması gereken’le ilgilendiğini savunan kural koyucu etik teorisinin kökleri Hume, Kant ve Mill’den Sokrates, Platon ve Aristoteles’e kadar uzanır.