ADALET MESLEK ETİĞİ - Deneme Sınavı - 10

“Meslekler maddi kazanç elde etmek için yapılan uğraşlardır: Meslek üyeleri yaşamlarını mesleklerinden elde ettikleri yasal gelir ile sürdürürler. Ancak insanlar sadece para için çalışmazlar. Mesleki etkinlikler içerisinde insanlar bir şeyler üreterek kapasitelerini kullanma ve geliştirme olanağı bulurlar, bundan haz duyarlar. İşte bu nedenledir ki yaşamak için paraya ihtiyacı olmayan insanların da bir meslek sahibi olup çalıştıklarını ya da geliri az bir mesleği geliri çok olan bir mesleğe tercih ettiklerini görmekteyiz.”

Meslek ahlâkı, belirli bir meslek mensubunun uyması gereken birtakım davranış standartlarıdır. Fakat bu standartlar, meslekten mesleğe değiştiği gibi toplumdan topluma da değişmektedir. Diğer bir ifadeyle meslek ahlâkının aslında toplumun, o meslek mensuplarından uymasını beklediği ilke veya kuralları işaret ettiği söylenebilir. Bu bağlamda eğer bir meslek mensubu, mesleğini kendisinden beklendiği şekilde icra etmiyorsa yani o meslek için kabul edilen ilke veya kurallara uymuyorsa meslek ahlâkından yoksun addedilir. Fakat her meslek türü için etik ilkelerden bahsetmek mümkün değildir. Buna karşılık her mesleğin, bir ahlâkı vardır.

Mesleklerin toplumca kabul edilmiş etik değerleri ve ilkeleri vardır: Meslek olarak kabul edilecek
bütün uğraş alanlarının kendine özgü değer ve etik ilkeleri vardır ve bu mesleğin üyeleri bu değer ve ilkeler doğrultusunda davranırlar.

Etik alanında gerçekleşen bu hengâmede öte yandan da farklı bir yaklaşımın ortaya çıktığı görülmektedir. Klasik normatif etik teorilerinin ve modern yorumlarının temel iddialarının, çağdaş insanın gündelik yaşamını doğrudan etkileyen birtakım ahlâki sorunları ele almada ve toplumsal ve bireysel düzeyde karşılaşılan somut ahlâki durumlarda sergilenecek tavrın ve bu tavra uygun gerçekleştirilecek eylem tarzının tespitinde kullanılması şeklinde karşımıza çıkan bu yeni etik yaklaşıma pratik etik denilmektedir.

İş, kısaca ücret karşılığı gerçekleştirilen çalışmadır. Örneğin Amerikan İngilizcesi’nde ancak XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kullanılmaya başlanan iş teriminin, “bir ücret için yapılan çalışma, ödemeli bir pozisyon ya da istihdam” (H. Şebnem Seçer, 2017:4) şeklinde tanımlandığını görüyoruz.

Uzmanlaşma, birbirinden çok farklı mesleklerin ortaya çıkması, hatta belirli bir meslek içerisinde alt
dalların oluşması, mesleklerin yeni yöntemlerle icra edilmesi anlamına gelir. Bu da formel bir meslek
eğitimine ihtiyaç doğurur. Diğer bir ifadeyle meslekler artık önemli ölçüde diplomalıdır. Diplomalılık,
uzmanlaşmanın temelini oluşturan nesnel ve evrensel standartların göstergesidir.

XX. yüzyılın ilk yarısında etik alanında hakim olan meta-etik teorilerinin gündelik yaşamda karşılaşılan etik sorunları çözmede yetersiz kalması, klasik normatif teorilerin tekrardan gündeme gelmesine yol açmıştır. Normatif etik teorilerine duyulan ihtiyacın temelinde evrensel geçerliliğe sahip ortak birtakım normlara yönelik arayış yer alır. Bu arayış en açık ifadesini meslek etiği alanındaki çalışmaların her geçen daha da artmasında gösterir.

İş etiğinin konusu, işletmelerin mal ve hizmet üretirken gerek örgüt gerekse kişi düzeyinde uyması gereken davranış standartlarıdır. Bu anlamda iş etiği, iş yaşamını düzenleyen yasaların toplumsal sorumluluk ilkesine uygun bir şekilde nasıl uygulanacağı, paydaşlarla ilişkilerde hangi normların geçerli olacağı, insanlarda işletmeye karşı güven duygusunun nasıl yaratılacağı vb. sorunlara odaklanır. Bir yandan müşterilere doğru, düzgün ve kaliteli mal ve hizmet sunumunun, diğer yandan da çevreye duyarlı bir üretimin imkânını sorgular.

Durkheim’ın ekonomik yaşamı düzeltmede çare beklediği kurum, geleneksel toplumların hemen hemen hepsinde görülen lonca teşkilatıdır.

Bugün genellikle kabul edildiği üzere tıp etiğinin belli başlı sorunları arasında şu başlıklar yer alır: Kürtaj, ötanazi, bitkisel yaşam, genetik müdahale, insan üzerinde deney, insan klonlama , dürtülerin kontrol edilmesi amacıyla beyin operasyonları gerçekleştirme, organ nakli, bilgilendirme yükümlülüğü,  hastanın özgür iradesini kısıtlama.

Meslek ahlâkı, herhangi bir meslek mensubuna birtakım ahlâki alışkanlıklar kazandırır. Bu alışkanlıklara
örnek olarak şunlar gösterilebilir:
-iş ortamında saygınlık kazanma,
-iş ortamındaki güvenirlik,
-iş dünyasında iyi bir imaja sahip olma,
-meslek hayatında karşılaşılacak problemlerin çözümünde kolaylık görme,
-ahlâki değerlerle kalite yönetimi, stratejik planlama gibi alanların yönetilmesine de yardımcı olma,
-ahlâki değerlerle kurumların sosyal sorumluluklarını düzenli bir şekilde yerine getirmesini sağlama,
-ahlâki değerlerle haksız rekabetin engellenmesini sağlama,
-iş ortamında kabul görme.

Nitekim bugün pek çok anayasada “bilim ve sanat hürriyeti” başlığı altında insanın dilediği bilimsel araştırmayı serbest bir şekilde yürütebilme hakkı tanınmıştır. Fakat bu hak, bilim adına her türlü deneyin, araştırmanın hiçbir engellemeye uğramaksızın yapılabileceği anlamına gelmez. Tıpkı diğer insani etkinliklerde olduğu gibi bilimsel etkinlik de birtakım sorumluluklar gerektirir.

Dolayısıyla çevre etiği, aslında bir gelecek etiğidir ve temel ilkesi şöyle formüle edilmiştir: “Öyle bir davranış göster ki, bu davranışının yarattığı sonuçlar dünyadaki gerçek insan hayatının sürekliliğiyle uyumlu olsun; ya da negatif bir ifadeyle: Öyle bir davranış göster ki, bu davranışının yarattığı sonuçlar, gelecekte var olacak bu tarzdaki bir yaşama olasılığını ortadan kaldırmasın; ya da basit bir ifadeyle: İnsanlığın dünya üzerinde sonsuza değin varlığını sürdürmesinin koşullarını tehlikeye sokma; ya da pozitif bir ifadeyle: Günümüzde yapacağın seçimde, insanın gelecekte, geçmişten sorumlu olmamasını sağlamak hedeflerinden biri olsun.”

Bazı çevre etikçileri şimdiki kuşakların gelecek kuşaklara karşı yükümlülüklerinin neler olduğunu gösteren pratik etik kodları bile hazırlamıştır. Bu tür kodlardan birinde şu normlar yer almaktadır: Bütün bu normların daha kolay hayata geçirilebilmesi için devlet kurumları ve sivil toplum kuruluşları ile işbirliğine gidilmesi  Yetişmekte olan kuşakların bu normlar konusunda eğitilmesi

Bugün etiğin ontolojik ve epistemolojik sorunlarıyla uğraşan kısmına felsefi etik ismi verilmekte, gündelik yaşamda karşılaştığımız ve tercihlerimizin, eylemlerimizin nasıl olacağını doğrudan etkileyen pratik sorunlardan oluşan kısmı ise pratik etik terimiyle karşılanmaktadır.

“Benden korkan ve benim de kendisinden korktuğum ötekinin bu duyguyu yenmesini nasıl sağlayabilirim? Kendimi düşmandan nasıl koruyacağım sorusu, artık başlıca derdimiz olmaktan çıkmalıdır. Asıl sorunumuz, düşmanımı kendimden nasıl korurum olmalı. Bu da, akıllıca düşman sevgisi demektir. Barışa ancak ahlâki açıdan kendimizi üstün görmeyi bir yana bırakırsak yakınlaşabiliriz. Şimdiye kadarki siyasal etiğimizin geniş ölçüde, parmağımızla hep ötekinin içindeki kötüyü gösterdiğimiz, kendi içimizdeki kötüyü unuttuğumuz … (bir) işaret parmağı etiği olduğunu görmek zorundayız.”

Çevre etiği, aslında bir gelecek etiğidir ve temel ilkesi şöyle formüle edilmiştir:
“Öyle bir davranış göster ki, bu davranışının yarattığı sonuçlar dünyadaki gerçek insan hayatının sürekliliğiyle uyumlu olsun; ya da negatif bir ifadeyle: Öyle bir davranış göster ki, bu davranışının
yarattığı sonuçlar, gelecekte var olacak bu tarzdaki bir yaşama olasılığını ortadan kaldırmasın; ya
da basit bir ifadeyle: İnsanlığın dünya üzerinde sonsuza değin varlığını sürdürmesinin koşullarını tehlikeye sokma; ya da pozitif bir ifadeyle: Günümüzde yapacağın seçimde, insanın gelecekte, geçmişten sorumlu olmamasını sağlamak hedeflerinden biri olsun.” (Hans Jonas, Das Prinzip verantwortung, s. 36’dan Pieper, 1999:94).

Bugün genellikle kabul edildiği üzere tıp etiğinin belli başlı sorunları arasında şu başlıklar yer alır:
• kürtaj
• ötanazi
• bitkisel yaşam
• genetik müdahale
• insan üzerinde deney
• insan klonlama
• dürtülerin kontrol edilmesi amacıyla beyin
operasyonları gerçekleştirme
• organ nakli
• bilgilendirme yükümlülüğü
• hastanın özgür iradesini kısıtlama.

Doğrudan mesleki ilgiye sahip meslek etiğinin başlıca örnekleri; iş etiği, tıp etiği ve bilim etiğidir.

Loncalar hem mesleki hem ahlâki kurumlardır; ayrıca dini özellikleri de vardır. Mensupları, tıpkı bir
ailenin üyeleri gibidir. Amaç salt kâr elde etmek değildir; çalışmak bir ödevdir. Loncalar sadece mensuplarının müşteri niteliğindeki muhataplarıyla ilişkilerinin değil, kendi aralarındaki ilişkilerin de hangi kurallara uygun olacağını tayin eder. Bu anlamda loncaların bir yandan ilgili mesleğin icrası, diğer yandan da mensuplarının eylemleri üzerinde bir ahlâki kontrol tesis ettiği söylenebilir.

Diğer ikisine göre daha kapsamlı olan çalışma, kısaca “insanın fiziksel çevresini değiştirmek için gerçekleştirdiği amaçlı bir çaba” şeklinde tanımlanabilir.