Afet ve Acil Durum Öncesi, Sırası ve Sonrasında Yapılması Gereken Çalışmalar ve Yetkilendirme

Belirli bir zaman veya coğrafyada ortaya çıkarak yaşamı tehdit eden, toplumun sosyo ekonomik düzen ve etkinliklerine, doğal çevreye, doğal, tarihi ve kültürel kaynaklara zarar verme potansiyeli olan doğa, teknoloji ya da insandan kaynaklanan fiziki olay ve olgular tehlike olarak tanımlanmaktadır. 

Risk; bir olayın belirli koşul ve ortamlarda doğurabileceği can, mal, ekonomik ve çevresel gibi değerlerin kaybının gerçekleşme olasılığı olarak tanımlanmaktadır. Diğer bir deyişle; “risk = potansiyel kayıplar”, “risk = ihtimal x şiddet” veya “risk = tehlike x hasar görebilirlik” tir. 

Tehlike ve risk, birbirleriyle oldukça sık karıştırılan kavramlardır. Tehlike soyut bir kavramdır; risk ise somut bir kavramdır. Tehlike ile risk arasındaki çizginin çok ince olması her iki kavramın anlaşılırlığını güçleştirmektedir. Risk her zaman vardır; ancak uygun tedbirler alınarak riskin oluşumu önlenebilir. Tehlike ve risk arasındaki temel farklar  aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Etkileri açısından ele alındığında, olayların genel özellikleri şu şekilde özetlenebilir:

• Lokal ölçektedir.

• Etkileri sınırlıdır.

• Kurumların ve kuruluşların iş yapma sınırlarını etkilemezler.

• Pratik şekilde kontrol altına alınabilecek özelliktedirler.

Acil durum, büyük, fakat genellikle yerel imkânlarla baş edilebilen çapta, ivedilik gerektiren tüm durum ve hâllerdir. 5902 sayılı Kanun’da, Toplumun tamamının veya belli kesimlerinin normal hayat ve faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan ve acil müdahaleyi gerektiren olaylar ve bu olayların oluşturduğu kriz hâli olarak tanımlanmıştır.

Acil müdahale gerektiren haller şunlar olabilir:

• Yangın

• Patlama

• Deprem

• Sel

• Çığ

• Heyelan

• İnsan sağlığını tehdit eden olay

• Çevre sağlığına etki edici olay

• Büyük hasar, zarar ve ziyan yaratacak durumlar

• İnsan sağlığının hemen ya da uzun vadede etkilenmesine neden olabilecek kimyasal madde/gaz ve zehirli maddelerin dökülmesine veya yayılmasına neden olan olaylar.

Afet öncesi korumaya yönelik olan kayıp ve zarar azaltma, hazırlık, tahmin ve erken uyarı, afetleri anlamak gibi çalışmalara risk yönetimi denilirken; afet sonrasında, yani düzeltmeye yönelik yapılan etki analizi, müdahale, iyileştirme, yeniden yapılanma gibi faaliyetleri kapsayan döneme ise kriz yönetimi adı verilmektedir.

Zarar azaltma evresi, afet ve acil durumlara dair risklerin belirlenmesi süreciyle başlayan, etkilerini azaltmak, en aza indirgemek ve/veya yok etmek için atılan adımlar ve uygulanan politikaları ifade eder. Genel olarak faaliyetler şu şekilde sınıflandırılabilir:

• Tehlike Analizi

• Risk Analizi

• Risk Azaltma

Hazırlık evresi, afetlere zamanında, çabuk ve etkin olarak müdahale edebilmek amacıyla; afet öncesinde yapılması gereken planlama, eğitim, tatbikat, halkın bilinçlendirilmesi ve bilgilendirilmesi gibi faaliyetlerin yürütüldüğü süreci ifade eder. Sürece dair aşamalar şu şekilde öngörülür:

• Olay Komuta Sistemi

• Planlama

• Tahmin ve Erken Uyarı

• Tatbikatlar

• Eğitim

Zarar azaltma aşamasında şu faaliyetler ve planlamalar yapılmalıdır:

• Tehlike analizlerinin gerçekleştirilmesi,

• Risk analizlerinin gerçekleştirilmesi,

• Arazi kullanım planlanmasının yapılması,

• Ev, işyeri ve sanayi tesislerinin sigorta işlerinin yapılması,

• Halk eğitimi, bilinçlendirme, bilgilendirme ve farkındalık çalışmalarının yapılması,

• Afetler ve acil durumlar açısından gerekli olan yasal düzenlemeler ve mevzuat çalışmaları ile idari düzenlemelerin gerçekleştirilmesi.

Afet sonrası altın saatler olarak adlandırılan ilk 72 saat için her bireyin hazır olması şarttır.

Etki derecelerine göre müdahale seviyeleri Seviye 1, Seviye 2, Seviye 3 ve Seviye 4 olmak üzere dört gruba ayrılmıştır.

İdeal bir iyileştirme çalışmasının adımları şu şekilde sıralanabilir:

• Organize olmak,

• Halkın katılımını sağlamak,

• Diğer teşkilatlar ve şubeler ile koordinasyon,

• Afet ve acil durum sonrası ortaya çıkan sorunları tanımlamak,

• Problemleri irdelemek ve fırsatları tartışmak,

• Amaçları ve hedefleri belirlemek,

• Alternatif stratejiler geliştirmek,

• Eylem planı hazırlamak,

• Eylem planında görüş birliği sağlamak,

• Uygulama, gözden geçirme ve revizyon.

Yetkilendirmenin kaynağını ve dayanağını belirleyen dört temel kanun bulunmaktadır. Bunlar:

• 5902 sayılı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, (Mülga: 2/7/2018 – KHK703/62 md.),

• 7269 sayılı Umumi Hayata Müessir Afetler Dolayısıyla Alınacak Tedbirlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanun,

• 7126 sayılı Sivil Savunma Kanunu,

• 4123 sayılı Tabii Afetler Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata İlişkin Hizmetlerin Yürütülmesine Dair Kanun.

5902 sayılı Kanun kapsamında, illerde bütünleşik afet ve acil durum yönetiminin tüm unsurlarını içerecek şekilde, AFAD Başkanlığının taşra teşkilatı olarak valiye bağlı, il afet ve acil durum müdürlükleri kurulmuştur. Aynı kanunda il afet ve acil durum müdürlüklerinin görevleri şu şekilde belirtilmiştir:

• İlin afet ve acil durum tehlike ve risklerini belirlemek, afet ve acil durum hazırlıklarını yapmak,

• Afet ve acil durum risk azaltma, müdahale ve iyileştirme il planlarını, mahalli idareler ile kamu kurum ve kuruluşlarıyla işbirliği ve koordinasyon içinde yapmak, uygulamak ve uygulatmak,

• İl afet ve acil durum yönetim merkezini yönetmek, kesintisiz ve güvenli haberleşmeyi sağlamak,

• Afet ve acil durumlarda meydana gelen kayıp ve hasarı tespit etmek veya ettirmek,

• Afet ve acil durumlara ilişkin eğitim faaliyetlerini yapmak veya yaptırmak,

• Sivil toplum kuruluşlarıyla gönüllü kişilerin afet ve acil durum yönetimi ile ilgili akreditasyonunu yapmak ve belgelendirmek,

• Afet ve acil durumlarda, gerekli arama ve kurtarma malzemeleri ile halkın barınma, beslenme ve sağlık ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılacak gıda, araç, gereç ve malzemeler için depolar kurmak ve yönetmek,

• Seferberlik ve savaş hazırlıkları ile sivil savunma hizmetlerine ilişkin görevleri yerine getirmek,

• AFAD Başkanlığının belirlediği esas ve usuller çerçevesinde risk azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme çalışmalarını diğer kurum ve kuruluşlar ile birlikte yapmak,

• İl afet ve acil durum koordinasyon kurulu sekretaryasını yapmak,

• Kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nükleer ile benzeri diğer teknolojik maddelerin tespiti, teşhisi ve arındırılması ile ilgili hizmetleri yürütmek, ilgili kurum ve kuruluşlar arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlamak.

Deprem, yangın, su baskını, yer kayması, kaya düşmesi, çığ, tasman ve benzeri afetlerde; yapıları ve kamu tesisleri genel hayata etkili olacak derecede zarar gören veya görmesi muhtemel olan yerlerde alınacak tedbirlerle yapılacak yardımlar hakkında 7269 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaktadır.

4132 sayılı Kanun’un amacı, doğal afete maruz kalan yörelerde normal hayatın devamını sağlayacak hizmetlerin yürütülmesi, hasar ve tahribatın giderilmesine ve ilgili mevzuata göre kurulmuş fonlardan yapılacak yardıma ilişkin usul ve esasları düzenlemektir.

İyileştirme alt ve üst yapıyı, sosyal ve ekonomik yaşamı normale döndürmek için harcanan çabaların tümüdür. Acil barınma ve beslenme gibi temel insan ihtiyaçları ile travma sonrası oluşan psikolojik desteğin sağlandığı faaliyetler ön iyileştirme çalışmalarına örnek olarak düşünülebilir. Ulaşım, iletişim, enerji, su ve kanalizasyon gibi altyapı sistemlerinin kurulması faaliyetleri orta vadeli çalışmalar olarak; ekonomik etkinliğin tekrar oluşturulması ve kamu binalarının yeniden inşası, kalıcı konutların yapılması gibi faaliyetler ise uzun vadeli çalışmalara örnek olarak düşünülebilir.

Afet ve Acil Durum Müdahale Hizmetleri Yönetmeliği 18 Aralık 2013 tarih ve 28855 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

Afetler doğal, teknolojik ve/veya insan kaynaklı olarak çok farklı şekillerde meydana gelirler; ancak yine de bazı ortak özelliklere sahiptir. Söz konusu özellikleri şöyle sıralayabiliriz;

• Canlılar ve çevre açısından etkileri geniştir.

• Kurumların ve kuruluşların iş yapma sınırlarını aşar (etkiler).

• Yerel imkânlar ile baş edilemezler.

• Genel olarak bir tehlikenin tetiklemesiyle meydana gelirler.

• Toplumun gündelik yaşamını bozarlar veya kesintiye uğratırlar.

Afet ve acil durum yönetim sistemi evreleri ve ana bileşenleri; zarar azaltma, hazırlık, müdahale ve iyileştirme olarak nitelendirilir.