Tehlike ve Risk Analizi

Risk, tehlikenin oluşması halinde ortaya çıkabilecek kayıpların bir ölçüsü olarak tanımlanmaktadır. Diğer bir ifade ile risk, can ve mal kaybı olasılığı olarak da tanımlanır.

En basit tanımıyla tehlike, zarar verme potansiyeli olabilecek bir olayın meydana gelme olasılığıdır.

Hassasiyet, bir toplumun, sistemin veya elemanın bir tehlikenin zarar verici etkilerine karşı duyarlı hale gelmesine neden olan özelliklerini ve koşullarını tanımlar.

Çeşitli fiziksel, sosyal, ekonomik ve çevresel faktörlerden kaynaklanan hassasiyetin farklı yönleri bulunmaktadır. Bunlar; yapıların ve binaların kötü tasarlanması ve inşaatı, varlıkların yetersiz korunması, halkın doğal tehlikeler hakkındaki bilgisizliği ve habersiz olması, resmi makamlarca tehlikelerin yeterince dikkate alınmaması ve hazırlık önlemlerinin eksikliği, doğru çevre planlaması ve yönetiminin göz ardı edilmesidir.

Belirsizlikler aşağıda sıralanan nedenlerden dolayı ortaya çıkmaktadır:

• Hesaplama hatalarının sebep olduğu belirsizlikler,
• Hesaplama aşamasında kullanılan bilgilerin ve verilerin zamana bağlı olarak değişmesinden kaynaklanan ama güncelleme yapılmamasından kaynaklanan belirsizlikler,
• Birçok veri seti kullanıldığı zaman her birinden ayrı ayrı kaynaklanan belirsizlikler,
• Bir olayın oluştuğu kabul edilmesine rağmen, deney veya gözlem yapılamaması durumunda ortaya çıkan belirsizlikler,
• Ölçülmesi mümkün olmayan ancak ölçüm gerektiren durumlardan ortaya çıkan belirsizlikler.

Tehlike olgusunu doğal tehlikeler ve teknolojik tehlikeler olmak üzere iki ayrı kategoride incelemek mümkündür.

Kitlesel boyutta can ve yaygın mal kayıplarına sebep olan doğal tehlikeler “doğal afet veya felaket” olarak isimlendirilmektedir.

EM-DAT verilerine göre ise dünyadaki doğal afet sayısı ve bunlardan etkilenen insan sayısı artarken, can kaybı sayısı azalmaktadır. Bu durum aşağıda sıralanan nedenlerle açıklanabilir:

• Dünya nüfusunun artması ve sanayileşmeye bağlı olarak nüfusun belirli yerlerde toplanması
• Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişmesine bağlı olarak neredeyse her doğal tehlikenin ve sebep olduğu kayıpların kayıt altına alınması,
• İklim değişikliklerine bağlı olarak atmosferik kökenli tehlikelerin sayısının artması,
• Toplumların doğal tehlikelerin farkına varması ve korunma önlemlerinin artması sonucunda can kayıplarının azalması,
• Ekonomik gelişmelere bağlı olarak daha büyük yatırımların yapılması ve doğal tehlikelerin oluşması sonucunda buralarda yaşanan kayıpların yüksek olması.

Doğal tehlikeler aşağıdaki gibi iki ana başlık altında sınıflandırılabilir:

• Meteorolojik Tehlikeler (Şiddetli fırtınalar, hortumlar, kasırgalar, yangınlar, kuraklık)
• Jeolojik Tehlikeler (Taşkınlar, tsunamiler, volkanik aktiviteler, depremler, heyelanlar)

En önemli teknolojik tehlikeler; yanıcı malzemeler, patlayıcılar, kimyasal toksinler, radyoaktif materyaller ve biyolojik tehlikelerdir.

Afet ise; sosyal, ekolojik, ekonomik ve politik dengenin korunması bakımından tepki verme kabiliyetini aşan sıra dışı olay olarak nitelendirilebilir.

Toplumsal seviyede yapılan risk analizi şu üç aşamalardan oluşan bir süreçtir:

1. Tehlikelerin tanımlanması,
2. Hassasiyet değerlendirmelerinin yapılması (risk altındaki elemanların tanımlanması)
3. Risk değerlendirmelerinin yapılması 

Topluluk profilinin oluşturulması, doğal, insani, ekonomik ve inşa edilmiş varlıklılardan oluşan topluluğun tehlike altında olan bileşenlerinin belirlenmesiyle mümkün olmaktadır.

Model, fiziksel bir olgunun basitleştirilmiş bir sunumu olarak tanımlanmakta olup tehlike tanımlamaları açısından incelendiğinde ise doğanın ve olası veya süregelen bir afet durumu ile ilgili afet durumunun boyutunu canlandıran, çeşitli girdi parametreleri ve matematiksel eşitlikler kullanarak ilgili çıktı değişkenlerinin tahminine olanak sağlayan, genellikle bilgisayar yazılımları olarak karşımıza çıkan basitleştirilmiş sunumlardır.

Tehlike modelleri istatistiksel modeller, dinamik modeller, bileşke modeller olmak üzere üç başlıkta incelenebilmektedir.

Tehlike profilleri olası tehlikelerin sınıflandırılmasında kullanılmaktadır ve yerel afet hafifletme planlamalarında kullanılacak değerlendirmeleri içermelidir. Toplumun sahip olduğu her bir risk için bir tehlike profilinin bulunması topluluğun sahip olduğu risk seviyesinin açık olarak belirlenmesini sağlamaktadır.

Tehlike profili karşılaşılacak her bir tehlike için şu bilgileri içermelidir:

• Tehlikenin tanımı
• Tehlikenin büyüklüğü
• Meydana gelme sıklığı
• Mevsimsel durumu
• Süreklilik
• Başlangıç hızı
• Uyarıların varlığı
• Konum ve mekansal kapsam

Risk değerlendirmeleri, sırasıyla afetin üzerinde etkili olacağı topluluğun hassasiyetlerinin ve topluluğun karşı karşıya kaldığı risklerin değerlendirilmesi olmak üzere iki ayrı aşama tamamlanarak yapılmaktadır.

Hassasiyetler sosyal hassasiyetler, ekonomik hassasiyetler ve ekolojik hassasiyetler olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.

Sosyal hassasiyetin ölçülmesinde kullanılan belirteçlere örnekler aşağıda sunulmaktadır:

• Gelir düzeyi
• Yaşlı nüfus
• Engelli nüfus
• Çocuklar
• Azınlıklar

Ekonomik hassasiyetler belirlenirken özel ticari sektör ile kâr amacı gütmeyen kamu sektörü tarafından sunulan ürünlerin ve servislerin üretimleri, dağıtımları, tüketilmelerini etkileyen riskler bölge, ülke ve dünya ölçeğinde dikkate alınmalıdır.

Ekolojik hassasiyet doğal varlıkların karşılaşılan afet durumundan kurtulma kapasitesi veya karşılaşılan afet durumundaki kırılganlıkları olarak tanımlanmaktadır.

Ekolojik hassasiyetlerin tanımlanmasında kullanılan belirteçlere ait örnekler şunlardır:

• Nüfus dağılımı ve yoğunluğu
• Su havzaları içerisinde, yeryüzü üzerinde geçirimsiz özelliğe sahip alanların yüzdesi
• Hava sıcaklıkları
• Belirli bir sıcaklıktan yüksek ortalama sıcaklığa sahip günlerin sayısı
• Toplam yağış
• Yağışlı günlerin sayısı
• Kuraklık dönemleri

Risk değerlendirmesi en basit tanımlamayla bir afetin olabilirliğinin ve olası sonuçlarının belirlenmesi olarak düşünülebilir. Daha açık bir ifade ile risk değerlendirmesi sırasıyla toplumun karşılaşılacağı tehlikelerin tanımlanması, tanımlanan tehlikelerin özelliklerinin ve etki alanlarının belirlenmesini sağlayan toplum tehlike profillerinin ilgili tehlike modelleri kullanılarak hazırlanması ve mevcut risklerin topluluk hassasiyet belirteçleri ve tehlikelerin meydana gelme olasılıklarının belirlenmesi yardımıyla değerlendirilmesi aşamaları tamamlanarak yapılmaktadır.

Risk değerlendirmesi nitel ve nicel olmak üzere iki farklı şekilde yapılabilmektedir.

Toplum içerisindeki ilgili teşkilatlarca belirlenen risklere karşı planlanan eylemler bütünü toplulukça belirlenen risk stratejisi olarak tanımlanmaktadır. 

Risk stratejisi; ilgili riskin seviyesine bağlıdır ve riskler kaçınılmaz riskler, önemsiz riskler ve kabul edilebilir riskler olmak üzere üç ayrı grupta değerlendirilebilmektedir.